Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό “Άμυνα και Διπλωματία”, τεύχος Ιουνίου 2016
Μάλλον σαν αδόκιμη θα ακούγεται μια πρόταση που συνδέει τη διαδικασία Ασφάλειας και Συνεργασίας της Ευρώπης με τη Μέση Ανατολή.
Και όμως! Η υπογραφή της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι, την 1η Αυγούστου 1975, δικαίως θεωρήθηκε ως μία ιστορική στιγμή. Σηματοδότησε μια καμπή του Ψυχρού Πολέμου. Θυμίζω ότι η διαπραγμάτευση ξεκίνησε δύο χρόνια νωρίτερα, τον Ιούλιο του 1973, στο Ελσίνκι. Χρειάστηκαν, με λίγα λόγια, δύο ολόκληρα χρόνια για τη συνομολόγηση και την υπογραφή της.
Τι σχέση όμως μπορεί, σήμερα, να έχει το κορυφαίο αυτό πολιτικά δεσμευτικό κείμενο, που υπεγράφη πριν από 41 χρόνια και αφορούσε κυρίως στις σχέσεις μεταξύ των χωρών του ΝΑΤΟ και της Συνθήκης της Βαρσοβίας, με την κατάσταση στην Μέση Ανατολή; Να θυμίσω επίσης την ουσιαστική, ενεργό και εν πολλοίς καταλυτική συμμετοχή των λεγόμενων «Ουδετέρων και Αδέσμευτων» (Neutral and Non-Aligned), μεταξύ των οποίων η Κύπρος, η Ελβετία, η Αυστρία και η κραταιά τότε Γιουγκοσλαβία.
Καταρχήν, πολύ λίγοι από τους πρωτεργάτες–διαπραγματευτές της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι πίστευαν στη δυνατότητα κατάληξης σε ένα κοινά αποδεκτό και δεσμευτικό Κείμενο. Κι όμως, υπεγράφη από 35 χώρες. Στην πραγματικότητα, η ΔΑΣΕ (Διάσκεψη για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη) ανταποκρινόταν στις ανάγκες της εποχής. Το πολιτικό σύνθημα που τότε επικρατούσε ήταν «από τον Ατλαντικό μέχρι τα Ουράλια» και κατ’ άλλους «από τον Ατλαντικό μέχρι το Βλαδιβοστόκ».
Η σημερινή κατάσταση στη Βόρειο Αφρική και στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, που στην ανάγνωσή μου περιλαμβάνει και τον Περσικό Κόλπο, στερείται ακριβώς ενός σχήματος Ασφάλειας και Συνεργασίας που να τη συνδέει άρρηκτα με την Ευρώπη.
Πρόκειται άραγε για μια νεωτεριστική προσέγγιση; Πρόκειται για μια καινοτόμο σκέψη; Η απάντησή μου είναι όχι. Ή μάλλον, για να είμαστε ακριβείς, δεν είναι εντελώς καινούργια. Λείπει ένα πλαίσιο, μια δεσμευτική διαδικασία όρων, προϋποθέσεων και παραμέτρων που θα μπορούσαν να οριοθετήσουν ένα νέο πλαίσιο πολιτικής, πολιτιστικής και οικονομικής συνεργασίας. Ταυτόχρονα δε και ασφάλειας. Γιατί το ζητούμενο είναι η δημιουργία μιας διαδικασίας, ενός συστήματος ασφάλειας, παράλληλα με τη συνεχιζόμενη και εντεινόμενη συνεργασία. Πολιτική και οικονομική.
Να λοιπόν, τι έχω κατά νου. Να ισχύει η αρχή των δεσμεύσεων και υποχρεώσεων του τύπου «Όλοι έναντι –και όχι εναντίον- όλων», «όλοι έναντι ενός» και «ένας έναντι όλων». Αυτό που βλέπω είναι, σε βάθος κάποιου χρόνου βέβαια, ένα μίγμα μιας Βεστφαλικού τύπου ισορροπίας σε συνδυασμό με τις Αρχές του ΟΗΕ.
Γυρίζω όμως στο 1975. Χάρις στην διορατικότητα και στην πολιτική βούληση συγκεκριμένων ηγετών της εποχής εκείνης, όπως ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, ο Ζόσιπ Τίτο, ο Ντον Μίντοφ (Μάλτα) και ο Αυστριακός Καγκελάριος Μπρούνο Κρέισκι, η τελική πράξη του Ελσίνκι περιέλαβε ένα ειδικό κεφάλαιο με τίτλο «Ζητήματα αφορώντα στην Ασφάλεια και Συνεργασία στην Μεσόγειο» (Questions relating to Security and Co-operation in the Mediterranean).
Η Τελική Πράξη του Ελσίνκι υπογράμμιζε ότι: «[…] Τα συμμετέχοντα κράτη, είναι πεπεισμένα ότι η ασφάλεια της Ευρώπης πρέπει να ιδωθεί στο ευρύτερο πλαίσιο της παγκόσμιας ασφάλειας και συνδέεται στενά με την ασφάλεια στην περιοχή της Μεσογείου στο σύνολό της (closely linked with security in the Mediterranean area as a whole) και, συνεπώς, ότι η διαδικασία βελτίωσης της ασφάλειας δεν θα πρέπει να περιοριστεί στην Ευρώπη, αλλά θα πρέπει να επεκταθεί και σε άλλες περιοχές του κόσμου και ειδικότερα στην περιοχή της Μεσογείου[…]».
Στο ειδικό αυτό κεφάλαιο, είχαν περιληφθεί, επίσης, πρόνοιες για τη σημασία της ανάπτυξης σχέσεων καλής γειτονίας με τα Κράτη της Μεσογείου σύμφωνα με τις αρχές του Χάρτου των Ηνωμένων Εθνών.
Να σημειώσω ότι, κατά τη διάρκεια των εργασιών της προπαρασκευαστικής φάσης της Τελικής Πράξης της ΔΑΣΕ (Ελσίνκι), προσκλήθηκαν και έλαβαν μέρος, υποβάλλοντας συγκεκριμένες προτάσεις η Αλγερία, το Μαρόκο, η Τυνησία, η Αίγυπτος, το Ισραήλ και η Ιορδανία. Με τα σημερινά δεδομένα το μόνο βέβαιο είναι ότι ο κατάλογος δεν είναι πλήρης. Δεν είμαι όμως εξίσου βέβαιος, αν στην αφετηρία της διαδικασίας θα μπορούμε να έχουμε γενική συναίνεση (consensus) για τις χώρες συμμετοχής.
Ποιοι λείπουν λοιπόν; Δεκαεπτά ανεξάρτητες χώρες κράτη-μέλη του ΟΗΕ και, βέβαια, η Παλαιστινιακή Αρχή. Οι Δεκαεπτά είναι οι εξής: Ιράν, Ιράκ, Συρία, Λίβανος, Κουβέιτ, Μπαχρέιν, Κατάρ, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Ομάν, Υεμένη, Σαουδική Αραβία, Σουδάν, Ερυθραία, Τζιμπουτί, Αιθιοπία, Σομαλία και Λιβύη.
Η πρότασή μου είναι μα επιχειρήσουμε την επέκταση του ΟΑΣΕ στην Μέση Ανατολή και στην Βόρειο Αφρική. Είναι μια φιλόδοξη πρόταση. Ευκολότερη στην σύλληψη και δυσκολότερη στην υλοποίηση. Είναι όμως χρήσιμη και αναγκαία. Σε βάθος χρόνου αναπόφευκτη.
Ξεκινώ καταρχήν με τη σοφή και προφητική θέση της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι περί της αμεσότητας σύνδεσης της ασφάλειας της Ευρώπης με την Μεσόγειο. Προσωπικά, τη στιγμή αυτή ειδικά, την επεκτείνω σ’ ολόκληρη την Μέση Ανατολή. Η πρόταση άρα πρέπει να διατυπωθεί ως εξής:
– Πρώτον, υποστηρίζω την ανάγκη έναρξης μίας Διαδικασίας στην οποία, σε πρώτο στάδιο, θα κληθούν να μετάσχουν όλα τα κράτη που μετέχουν σήμερα του Οργανισμού Ασφάλειας και Συνεργασίας στην Ευρώπη, τα δεκαεπτά κράτη που ανέφερα, καθώς και η Παλαιστινιακή Αρχή. Γνωρίζω ότι ήδη στην αφετηρία θα αντιμετωπίσουμε προβλήματα. Μπορούμε όμως να τα αντιμετωπίσουμε.
– Δεύτερον, στην πορεία της διαπραγμάτευσης θα προταθούν Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης. Οι βασικές αρχές συμπεριφοράς και υποχρεώσεων. Θα κληθούν οι μετέχοντες να δεσμευτούν με πρόνοιες ανάλογες και αντίστοιχες των βασικών καταληκτικών κειμένων που υιοθετήθηκαν στο πλαίσιο της Διαδικασίας του ΟΑΣΕ. Πέραν των γενικών αρχών, που άλλωστε διατυπώνονται και στον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, θα μπορούσε να προβλεφθεί ένα νομικά δεσμευτικό κείμενο Συνθήκης για τον ισόρροπο έλεγχο και τη μείωση των Συμβατικών Ενόπλων Δυνάμεων στην Μέση Ανατολή. Κάτι αντίστοιχο δηλαδή της γνωστής ως «Treaty on Conventional Armed Forces in Europe» (υπεγράφη στο Παρίσι, το Νοέμβριο του 1990, από τους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων των χωρών-μελών του ΝΑΤΟ και της Συνθήκης της Βαρσοβίας). Το ζήτημα των πυραύλων μέσου και μεγάλου βεληνεκούς είναι καίριο και πρέπει εξαρχής να τεθεί. Το πεδίο εφαρμογής (scope of application) θα αποτελέσει αντικείμενο σκληρής διαπραγμάτευσης.
– Τρίτον, κατά την ολοκλήρωση των εργασιών της προτεινόμενης αυτής Διαδικασίας που θα περιλαμβάνει και το σύνολο των χωρών της ευρύτερη περιοχής της Μέσης Ανατολής και Βορείου Αφρικής, ο ΟΑΣΕ θα μπορούσε να αντικατασταθεί με τον Οργανισμό για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Μέση Ανατολή και Βόρειο Αφρική.
Ο ρόλος της Κίνας
Υπενθυμίζω ότι στον ΟΑΣΕ μετέχουν, ήδη από την έναρξη της διαδικασίας το 1973 στο Ελσίνκι, ο Καναδάς και οι ΗΠΑ. Μετέχει επίσης και η Ρωσική Ομοσπονδία.
Το προτεινόμενο πλαίσιο της νέας αυτής Διαδικασίας θα ήταν ατελές και ατελέσφορο χωρίς τη συμμετοχή της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας. Τόσο με την ιδιότητα του Μόνιμου Μέλους του Συμβουλίου Ασφαλείας, όσο και με την χρησιμότητά της ως αποδεκτού και αναγνωρισμένου, από όλα τα εμπλεκόμενα στις συγκρούσεις μέρη, ως «Έντιμου Μεσολαβητή».
Η Κίνα με την πολιτική των ίσων αποστάσεων και ίσων προσεγγίσεων είναι μια παγκόσμια δύναμη που έχει την δυνατότητα να ομιλεί και να συναλλάσσεται με όλες εκείνες τις δυνάμεις που αποτελούν μέρος του προβλήματος. Η στάση του Πεκίνου δεν υπαγορεύεται ούτε εξηγείται από κάποια τυφλή προσήλωσή του στο εγχειρίδιο καλής διπλωματίας. Υπαγορεύεται, αποκλειστικά, από τα κινεζικά παγκόσμια οικονομικά συμφέροντα. Συμπίπτουν δε αυτά, σε σημαντικό βαθμό, με τα οικονομικά, ενεργειακά και χρηματοδοτικά συμφέροντα του συνόλου σχεδόν των χωρών που οριοθετούν την περιοχή της ευρύτερης Μέσης Ανατολής.
Άρα, θεωρώ σημαντική την συμμετοχή της Λαϊκής Δημοκρατίας την Κίνας στο σχήμα της «Συνεργατικής Ασφάλειας» της Ευρώπης με τις χώρες της Μέσης Ανατολής μέσω της προσαρμογής και της μεταβολής των όρων εντολής και του πεδίου εφαρμογής της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι και των θεμελιωδών κειμένων που υιοθετήθηκαν έκτοτε. Η παρουσία και η συμμετοχή σ’ αυτό των πέντε μονίμων μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας, της Κίνας δηλαδή συμπεριλαμβανομένης, ενισχύει μάλλον τη λειτουργικότητα και αποδοτικότητά του.
Τι χρειάζεται να γίνει σαν πρώτο βήμα; Να σχηματιστεί μια Ομάδα των συγγενικά σκεπτόμενων χωρών (like minded countries) που θα αποτελέσουν τον πολιορκητικό κριό.
