Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό “Άμυνα και Διπλωματία”, τεύχος Mαρτίου 2016
Το αναγνωρίζω. Τα Βαλκάνια είναι η δεύτερη φύση μου. Θυμάμαι πάντα τα λόγια ενός υπουργού Εξωτερικών. Επιστρέφαμε αεροπορικώς, με το κρατικό αεροσκάφος ,μετά από μία τετραήμερη περιοδεία στις Βαλκανικές πρωτεύουσες. Περάσαμε πάνω από την πόλη των Σκοπίων. Δεν ξέρω αν έδειχνα κουρασμένος. Γυρίζει το κεφάλι του, με κοιτάει και λέει δυνατά: «φτάνουμε στα σύνορά μας. Τον Μαλλιά τον έπιασε κατάθλιψη»
Η αλήθεια είναι ότι, αν και καταλαβαίνω πως χρειάζομαι περισσότερο πια χρόνο έγκαιρης προειδοποίησης, νιώθω ευτυχής κάθε φορά που μου δίνεται η ευκαιρία να επισκεφθώ γνώριμες πόλεις και να συναντήσω γνώριμα πρόσωπα.
Στις 10 Φεβρουαρίου, το απόγευμα, ξεκινήσαμε με την Air Serbia για το Βελιγράδι . Θέλω να είμαι ειλικρινής. Είχα να πάω στο Βελιγράδι από το 2005, πριν, δηλαδή, φύγω για την Ουάσινγκτον. Μέμφομαι τον εαυτό μου γι’ αυτό. Η πραγματικότητα είναι ότι δεν είχε προκύψει κάποια ευκαιρία. Μόλις εμφανίστηκε, την άδραξα.
Πρώτη είδηση. Η Air Serbia έχει εξαγοραστεί ή, εν πάση περιπτώσει, ανήκει στην Emirates. Η οικονομική σκοπιμότητα και ο ρεαλισμός, ασφαλώς, και ξεπέρασαν και από τις δύο πλευρές κάποιες σκοπιμότητες που θα μπορούσαν να αποτελούν παρακαταθήκες μιας όχι και τόσο μακρινής ανάμνησης. Τι προσπαθώ να πω; Απλά ότι πριν από 20 χρόνια, ή ακόμα και πριν από 10 χρόνια, ο «γάμος» αυτός, που στηρίζεται στο συμφέρον, θα ήταν απαγορευμένος. Τότε, τόσο οι πολιτικές σκοπιμότητες, όσο και το βάρος της πολύ σύγχρονης ιστορίας, θα αποτελούσαν ισχυρά αναχώματα.
Το αεροδρόμιο του Βελιγραδίου, ανακαινισμένο, εύχρηστο και ευχάριστο. Μας περίμενε ο Σάσα (Αλέξανδρος). Παραθερίζει συχνά στη Εύβοια, αλλά λατρεύει όλη την Ελλάδα. Για μένα, από εκεί και πέρα, αρχίζει η μεγάλη έκπληξη. Όταν ταξίδευα στο Βελιγράδι, συνήθως μέναμε στα γνωστά ξενοδοχεία του λεγόμενου νέου Βελιγραδίου, κάπως έξω από την ιστορική πόλη. Τώρα, πηγαίνουμε προς το παλιό Βελιγράδι. Η πόλη έχει αλλάξει. Τη θυμόμουν διαφορετικά. Ίσως εκείνο το γκρίζο χρώμα που είχα στο μυαλό μου αντανακλούσε μια ανάλογη περίοδο της ιστορίας και των προβλημάτων της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας, η οποία, στη συνέχεια, έγινε Σερβία και Μαυροβούνιο, για να παραμείνει πια, οριστικά, Δημοκρατία της Σερβίας.
Αν η λέξη «αλλαγή» έχει κάποιο νόημα, τότε ταιριάζει, απόλυτα, με την εξέλιξη που είδα στο Βελιγράδι. Λαμπεροί δρόμοι, καθαριότητα, υπερπολυτελή καταστήματα. Μια πραγματική ευρωπαϊκή μητρόπολη.
Καταλύσαμε στο πανέμορφο και εντυπωσιακό Metropol, ελληνικών συμφερόντων, που αντανακλά τη σύγχρονη εικόνα μιας χώρας με μεγάλο ιστορικό βάθος και κύρος. Τα εκθέματα, που προβάλλονται στους χώρους του ξενοδοχείου, και πολλές χαρακτηριστικές φωτογραφίες του στρατάρχη Τίτο είναι μικρά δείγματα μιας σύγχρονης ιστορικής αναδρομής. Της εποχής, που η άλλη Γιουγκοσλαβία ήταν χώρα με διεθνές κύρος, εμβέλεια και αξιοπιστία, ηγετική δύναμη στο Κίνημα των Αδεσμεύτων και με ειδικό βάρος στο σύστημα των Ηνωμένων Εθνών. Με βαριά βιομηχανία, με εξαγωγικό προσανατολισμό, υποδομές μεταφορών (αυτοκινητόδρομους, δρόμους και σιδηροδρομικό δίκτυο) που η Ελλάδα ακόμη προσπαθεί να αποκτήσει. Με βαριά πολεμική βιομηχανία και κατασκευαστικές εταιρίες που πρωτοστατούσαν στα μεγάλα έργα στις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Κλείνω την παρένθεση.
Είμαι μεταξύ των λίγων, εδώ και 25 χρόνια, Ελλήνων -και ακόμη λιγότερων στο υπουργείο Εξωτερικών- που έχουν έντονα αποστασιοποιηθεί και καυτηριάσει την καταστρεπτική, για την ίδια τη Σερβία και τη Γιουγκοσλαβία, πολιτική του Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς. Να προσθέσω, επίσης, ότι σπάνια (αποτελούσαν πραγματική εξαίρεση), οι, επί Μιλόσεβιτς, Σέρβοι συνομιλητές μου έκαναν τον κόπο να αντιληφθούν τη δύναμη της φωνής της αλήθειας. Συνήθως, προτιμούσαν να δημιουργούν, περισσότερο για λόγους προστασίας και αυτοάμυνας, ένα νεφέλωμα.
Αργότερα, μετά την πτώση του Μιλόσεβιτς, ειδικά ως προς το Κόσσοβο, προέτρεπα τους Σέρβους διπλωμάτες πάντοτε να διαβάσουν και να ξαναδιαβάσουν την τηλεγραφική έκθεση του πρέσβη τους στα Σκόπια, Γιανάσκοβιτς (Janaskovic), εκλεκτού του Μιλόσεβιτς, το Δεκέμβριο του 1998. Είχαμε, τότε, μια δίωρη συζήτησή. Του είχα μιλήσει ωμά και ανοικτά. Τον προειδοποίησα ότι η χώρα του βαίνει προς την καταστροφή. Τα σημάδια στον ορίζοντα ήσαν εμφανή, αλλά τότε, στο σύστημα του Βελιγραδίου, προτιμούσαν, τελικά για λόγους ιδιοτέλειας, να κλείνουν τα μάτια και τα αφτιά τους.
Μια ακόμη παρένθεση: πάω λίγο πιο πίσω, στις 2 Νοεμβρίου του 1997, στο ξενοδοχείο «Καψής», στο Ηράκλειο. Συνέρχεται η πρώτη μεταπολεμική Συνάντηση Κορυφής των Αρχηγών Κρατών και Κυβερνήσεων των Βαλκανικών χωρών. Πρωθυπουργός ο Κώστας Σημίτης, υπουργός Εξωτερικών ο Θόδωρος Πάγκαλος, παρών και ο αείμνηστος Γιάννος Κρανιδιώτης.
Ναι, για πρώτη φορά στην ιστορία της Ευρώπης συμφώνησαν να καθίσουν όλοι μαζί γύρω από το ίδιο τραπέζι. Χωρίς διαχωρισμούς και εξαιρέσεις. Ποτέ, στο μεταπολεμικό παρελθόν, Σέρβος Πρόεδρος δεν είχε συναντηθεί επίσημα με τον πρωθυπουργό της Αλβανίας. Χαρακτηριστική εικόνα του βαλκανικού μας μικρόκοσμου. Στην Αλβανία, είχαν ήδη ξεσπάσει σοβαρά επεισόδια και ένοπλες συγκρούσεις. Ό, τι ήταν κρατικό, αποτελούσε στόχο των εξεγερμένων.
Ξεκινά η διμερής συνάντηση Σημίτη–Μιλόσεβιτς. Ο Πρωθυπουργός τον προτρέπει να συνεννοηθεί με τους Αλβανούς του Κοσόβου και να εφαρμόσει τη λεγόμενη «Μορφωτική Συμφωνία» με τον Ιμπραήμ Ρουγκόβα. Θυμάστε σε τι αφορούσε; Μόνο την εκλογή του Πρύτανη του Πανεπιστημίου της Πρίστινας από την αλβανική πανεπιστημιακή κοινότητα. Τότε δεν υπήρχε στον ορίζοντα αίτημα ή πρόταση για απόσχιση ή ανεξαρτησία του Κοσόβου!
Θυμάμαι τα λόγια του Κώστα Σημίτη: «Κύριε Πρόεδρε, θα βοηθήσει πολύ στη σταθεροποίηση της περιοχής η εφαρμογή της συμφωνίας, χωρίς καθυστέρηση. Σας παρακαλώ, μην καθυστερήσετε». Η απάντηση του Μιλόσεβιτς ήταν χαρακτηριστική του τρόπου σκέψης του. «Τώρα, που σκοτώνονται οι Αλβανοί μεταξύ τους, εγώ δεν πρόκειται να κάνω καμία παραχώρηση». Ναι, αυτό, ακριβώς, είπε. Αυτά, το Νοέμβρη του ’97. Ο Μιλόσεβιτς, για μια ακόμη φορά, τότε στην Κρήτη, δεν έδωσε σημασία σε μια σωστή συμβουλή. Για μια ακόμη φορά, είχε λάθος υπολογίσει. Ήταν κυνικός και κατέστρεψε το λαό του και τη χώρα του. Ένα χρόνο αργότερα, το ΝΑΤΟ είχε επεξεργαστεί το επιχειρησιακό σχέδιο και είχε δώσει σχετική εντολή (Action Order) στον γενικό γραμματέα Χαβιέ Σολάνα.
Όχι, δεν μπορώ να ισχυρισθώ ότι όλοι οι επίσημοι Σέρβοι συνομιλητές μου ήσαν ταυτισμένοι με τον Μιλόσεβιτς. Μπορώ όμως, άφοβα, να πω ότι δεν έδειχναν διάθεση να ακούσουν την αλήθεια και ακόμη λιγότερο να εκτιμήσουν την δύναμή της. Ίσως από φόβο, ίσως από αυτοπεποίθηση και βεβαιότητα για τις εξελίξεις, ίσως, ίσως…
Μετά την αποκατάσταση της Δημοκρατίας στη Σερβία, η διάγνωση και οι προειδοποιήσεις, που εξέφραζα στις πολύ συχνές συζητήσεις μου με γνωστά και επίλεκτα στελέχη της σερβικής διπλωματίας, αλλά και με πολιτικούς, ειδικά σε σχέση με το Κόσσοβο, έμοιαζαν, επίσης, να είναι κάπως δύσπεπτες για τους συνομιλητές. Συνήθως, η καταγραφή τους γινόταν με την υποσημείωση ότι, προφανώς, δεν έχω τόσο φιλικά προς τη Σερβία αισθήματα σε σύγκριση με την Αλβανία, το Κόσσοβο και τον αλβανικό, εν γένει, παράγοντα.
Θυμάμαι, χαρακτηριστικά, ένα ταξίδι μας στο Βελιγράδι τον Ιανουάριο 2005, κομίζοντας συγκεκριμένες προτάσεις για το Κόσσοβο. Στο παρασκήνιο, είχαν ξεκινήσει οι προετοιμασίες για ένα ανεξάρτητο Κόσσοβο. Οι προτάσεις μας προέβλεπαν να γίνει το Κόσσοβο, με την ανοχή της Σερβίας, ένα είδος προτεκτοράτου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επίσης, ένα ιδιαίτερο καθεστώς για τα μοναστήρια και τις εκκλησίες, τη θρησκευτική και πολιτιστική κληρονομιά. Ήταν μια δέσμη προτάσεων που είχε επεξεργαστεί ο Ευάγγελος Κωφός, ο μέντορας δύο γενεών διπλωματών στο Μακεδονικό και στη βαλκανική μας πραγματικότητα και ιστορία. Η αντίδραση ήταν τόσο αρνητική που διερωτηθήκαμε, αν οι συνομιλητές μας είχαν καλή αίσθηση και αντίληψη των πραγμάτων. Παρά το γεγονός ότι απέναντί μας είχαμε εξαίρετους διπλωμάτες. Άλλη μια χαμένη ευκαιρία.
Τρία χρόνια αργότερα, είχε ολοκληρωθεί η διαδικασία της ανεξαρτησίας του Κοσσόβου πάνω στις προτάσεις που περιείχε το Σχέδιο Αχτισάαρι. Στις 18 Φεβρουαρίου 2008 , η Δημοκρατία του Κοσσόβου κήρυξε την ανεξαρτησία της.
Ναι, λοιπόν, πράγματι με εντυπωσίασε η σημερινή εικόνα του Βελιγραδίου και της Σερβίας. Δεν είμαι σίγουρος, αν όλοι στην Σερβία έχουν αποφασίσει να κλείσουν οριστικά ένα δραματικό και γκρίζο κεφάλαιο της σύγχρονης ιστορίας της. Σίγουρο όμως είναι ότι οι σημερινοί της ηγέτες, η δημοκρατική πολιτική ηγεσία της Σερβίας, άλλαξε την σειρά των προτεραιοτήτων. Εθνικός στόχος, η νέα «Μεγάλη Ιδέα», είναι η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η σταθερότητα, η οικονομική ανάπτυξη και η κοινωνική συνοχή. Είχαν, και έχουν, άριστα οργανωμένη και εκπαιδευμένη διοίκηση. Η σημερινή Σερβία έχει παιδεία, προάγει την αριστεία, παράγει, εξάγει, βελτιώνει τις υποδομές, προσελκύει επενδύσεις. Αν θέλετε, όταν είστε στο Βελιγράδι, ρίξτε μια ματιά στο κτίριο της ιστορικής Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου. Λάμπει από καθαριότητα. Τη σέβονται, καθηγητές και φοιτητές. Μην ανησυχείτε. Έχουν, κι εκεί, πολιτικούς , κόμματα και νεολαίες. Σέβονται όμως τη μάθηση και τη γνώση. Κάντε, σας παρακαλώ, τη σύγκριση με τα δικά μας χάλια.
Δεν τους είναι ευχάριστο. Έχουν όμως αποφασίσει ότι το βάρος-παρακαταθήκη της σύγχρονης ιστορίας , που συνοδεύεται συνήθως από ανθρώπινη δυστυχία και πόνο, δεν πρέπει να σταθεί εμπόδιο στην -επιταχυνόμενη ήδη- πορεία της Σερβίας προς την Ευρωπαϊκή Ένωση. Έχουν, όλοι, σηκώσει τα μανίκια και δουλεύουν με σύστημα και με επιτυχία στην κατεύθυνση αυτή.
Δεν πρέπει, συνεπώς, να μας ξαφνιάζει η ποιότητα του πολιτικού λόγου που χρησιμοποιούν πλέον οι ηγέτες των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης που επισκέπτονται το Βελιγράδι. Στα αφτιά μου ηχούν ακόμη τα λόγια της καγκελαρίου Άνγκελα Μέρκελ, τον Ιούλιο του 2015, στο Βελιγράδι. Συνεχάρη τη Σερβία και τους Σέρβους για την ανάπτυξη της οικονομίας τους και την πρόοδο των μεταρρυθμίσεων σε αντίθεση με την … Ελλάδα.
Ναι, η Σερβία έχει αλλάξει. Αλλάζει γρήγορα κι έχει αποφασίσει να προχωρήσει γρηγορότερα. Μοιάζει να καταλαβαίνει ότι έχει χάσει πολύτιμο χρόνο, πολύτιμη ενέργεια. Έχει χάσει, έχει χάσει… Σε αντίθεση όμως με τη σημερινή Ελλάδα έχει κατορθώσει να προσδιορίσει και να υπηρετεί σταθερά τους εθνικούς της στόχους τους οποίους υπηρετεί, ξεχωρίζοντάς τους από τα άχθη των εθνικών λαθών και τραγωδιών.
Ως Έλληνας διπλωμάτης ένιωθα για πολλά χρόνια (κυρίως από το 1990 μέχρι το 2000) δυσάρεστα, καταλαβαίνοντας ότι, πολλές φορές, πολιτικοί, διπλωμάτες, στρατιωτικοί, δημοσιογράφοι, πανεπιστημιακοί και άλλοι διαμορφωτές της κοινής μας γνώμης παρασύρθηκαν σε μια άκριτη και τυφλή προσήλωση στην αλυσίδα των λαθών του Μιλόσεβιτς και των δικών του. Επιπλέον, έχω σταθερές θέσεις και προτάσεις για την σημασία που έχει για την Ελλάδα η ενδυνάμωση των σχέσεών μας με τον Αλβανικό παράγοντα στα Βαλκάνια. Τούτο εξυπηρετεί τα συμφέροντα μας στην περιοχή και δεν στρέφεται ή μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τις σχέσεις μας με το Βελιγράδι.
Η Σερβία, ορθώς από τη δική της σκοπιά πράττοντας, έχει προβεί, τα τελευταία δέκα χρόνια, σε ραγδαία βελτίωση και πολυεπίπεδη ενίσχυση των σχέσεών της με την Τουρκία. Κάθε χώρα κοιτάζει τα δικά της συμφέροντα. Αυτό, σωστά, κάνει η Σερβία και αυτό θα έπρεπε να κάνει και η Ελλάδα σε σχέση και με το Κόσσοβο.
Οι θέσεις μου αυτές είναι γνωστές και έχουν καταγραφεί. Ποτέ δεν έκρυψα άλλωστε στο υπουργείο Εξωτερικών την πεποίθησή μου ότι το πολιτικό και διπλωματικό κεφάλαιο που επενδύσαμε ή αναλώσαμε (εξαρτάται από την οπτική γωνία που το βλέπει ο καθένας) στη σχέση μας με την Σερβία ουδέποτε επιδιώξαμε να κεφαλαιοποιήσουμε. Στη βάση της αμοιβαιότητας ή σε περιφερειακά ζητήματα που μας ενδιαφέρουν. Παρά την απόσταση που τώρα παίρνουμε για την ταύτιση πολιτικών, μεγάλου μάλιστα διαμετρήματος, διπλωματών, δημοσιογράφων, στρατιωτικών, πανεπιστημιακών και επιχειρηματιών με τον Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, δεν έχουμε μέχρι στιγμής κάνει την αυτοκριτική μας. Με ορισμένες εξαιρέσεις.
Για το λόγο αυτό, πιστεύω ότι η έκφραση του εντυπωσιασμού μου από τη σημερινή –διαφορετική- Σερβία, που επισκέφθηκα πριν από λίγες μέρες, έχει την δική της σημασία. Προέρχεται από κάποιον που, σταθερά και συνειδητά, είχε εγκαίρως πάρει αποστάσεις, είχε γραπτώς προειδοποιήσει και επικρίνει τις παλιές λαθεμένες επιλογές, πρακτικές και αποφάσεις του Βελιγραδίου.
