Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό “Άμυνα & Διπλωματία“, τεύχος Σεπτέμβριος 2017
Η ΝΑΤΙONAL INTELLIGENCE ESTIMATE 15/90
ΓΙΑ ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΟΔΟ ΤΟΥ ΣΛΑΒΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ
Την εποχή εκείνη, το φθινόπωρο του 1990, υπηρετούσα στη Μόνιμη Αντιπροσωπεία μας στον ΟΗΕ ( Νέα Υόρκη) με την ιδιότητα του πρώτου Συμβούλου για πολιτικές υποθέσεις. Εντούτοις, λόγω της εμπειρίας μου στις διαπραγματεύσεις της ΔΑΣΕ (Διάσκεψη για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη), νυν ΟΑΣΕ, είχα αποσπαστεί στην Βιέννη ως κύριος διαπραγματευτής της Χάρτας που υπεγράφη στο Παρίσι το Νοέμβριο του 1990.
Μόλις ένα χρόνο νωρίτερα είχε καταρρεύσει το Τείχος το Βερολίνου και μαζί του, ασύντακτα, κατέρρεαν, ο ένας μετά τον άλλον, οι πυλώνες της Συνθήκης της Βαρσοβίας. Σε αυτό το εξάμηνο, που ξαναβρέθηκα ως Έλληνας διαπραγματευτής στη Βιέννη, είδα με τα μάτια μου τη ριζική μεταβολή προσώπων και θέσεων στις αντιπροσωπείες των λεγομένων ανατολικών χωρών. Ιδιαίτερα σε σύγκριση με την πολιτική τους έκφραση και διπλωματική τους συμπεριφορά στον προηγούμενο γύρο διαπραγματεύσεων της ΔΑΣΕ, που είχαν και πάλι διεξαχθεί στην Βιέννη το 1987 και το 1988, στο τέλος δηλαδή του Ψυχρού Πολέμου.
Νοέμβριος του 1990. Μόλις τελειώσαμε την διαπραγμάτευση στη Βιέννη μεταφερθήκαμε στο Παρίσι για την καταληκτική πανηγυρική συνεδρίαση της Συνάντησης Κορυφής των ηγετών των χωρών που μετείχαν της διαδικασίας της ΔΑΣΕ, στην περίφημη αίθουσα της λεωφόρου Kleber. Η Χάρτα των Παρισίων για μια Νέα Ευρώπη υιοθετήθηκε στις 21 Νοεμβρίου 1990. Τη χαρακτήριζε η αισιοδοξία, για να μην πω η πεποίθηση, ότι το τέλος του παγκόσμιου διπολισμού, που προκάλεσε επίσης το τέλος του γερμανικού δίπολου με την απρόσμενα εύκολη συγκατάθεση της ΕΣΣΔ (Μιχαήλ Γκορμπατσόφ) στην επανένωση της Γερμανίας, άνοιγε ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της Ευρώπης. Απαλλαγμένο από το βάρος της ιστορίας και τις πληγές του παρελθόντος. Η Χάρτα των Παρισίων, που υιοθετήθηκε ταυτόχρονα με τη Συνθήκη για τον περιορισμό των συμβατικών εξοπλισμών στην Ευρώπη (CFE TREATΥ), ήταν ένα μεστό πολιτικό κείμενο το οποίο όμως -απ’ ότι έδειξαν τα πράγματα μερικούς μήνες αργότερα- στηριζόταν περισσότερο στις ευχές και στις επιθυμίες των αισιόδοξων διπλωματών και πολιτικών αρχιτεκτόνων της.
Πολλές φορές έχω διερωτηθεί, αν επρόκειτο απλά για μια άσκηση πολιτικού κυνισμού διανθισμένη με μια ικανή ποσότητα ψευδαισθήσεων. Θυμάμαι ότι ήδη, κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης των Παρισίων, διακηρύξεις και ενημερωτικά κείμενα σλοβενικής και κροατικής προέλευσης, που βρίσκαμε στις θυρίδες των εθνικών αντιπροσωπειών στην Αίθουσα Κλεμπέρ, έδιναν μια πρόγευση των γεγονότων που επρόκειτο να ακολουθήσουν, λίγους μήνες αργότερα, στην Γιουγκοσλαβία. Κανείς όμως –αυτή είναι η πραγματικότητα- δεν θέλησε να εκτιμήσει στο αληθινό τους μέτρο την εμβέλεια και τη σημασία των γραπτών αυτών ανακοινώσεων-ειδοποιήσεων .
Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας ήταν τελικά μια απρόβλεπτη και αιφνιδιαστική εξέλιξη; Είχε προβλεφθεί; Μπορούσε να αποφευχθεί;
Ταυτόχρονα σχεδόν με την υιοθέτηση της Χάρτας των Παρισίων -ένα μήνα νωρίτερα, για να είμαι απολύτως ακριβής- το σύνολο των υπηρεσιών πληροφοριών των Ηνωμένων Πολιτειών είχε συντάξει το τελευταίο απόρρητο υπόμνημα-έκθεση για την κατάσταση στη Γιουγκοσλαβία με τίτλο «Yugoslavia Transformed» (μια μετασχηματισμένη Γιουγκοσλαβία). Προέβλεψε, με σχετική δόση ακρίβειας και πληρότητα, τις εξελίξεις και τα γεγονότα που επρόκειτο να ακολουθήσουν.
Η National Intelligence Estimate 15-90 είναι η τελευταία Έκθεση για την Γιουγκοσλαβία. Οι επόμενες αφορούσαν πλέον στον πόλεμο, στις συγκρούσεις και στα προβλήματα των πρώην γιουγκοσλαβικών δημοκρατιών. Η πρώτη ΝΙΕ συνετάγη το 1948. Οι Εκτιμήσεις αυτές καταγράφουν τις θέσεις και απόψεις του Διευθυντού της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (CIA) με τη συνδρομή όλων των πολιτικών και στρατιωτικών υπηρεσιών ασφάλειας και πληροφοριών και, βεβαίως, του State Department.
Τον Ιούνιο του 2006, πρέσβης πια τότε στην Ουάσιγκτον, έλαβα μια αναπάντεχη πρόσκληση από το Woodrow Wilson Center για τη δημόσια πλέον παρουσίαση του συνόλου των Εκτιμήσεων των υπηρεσιών πληροφοριών για τη Γιουγκοσλαβία από το 1948 μέχρι το 1990. Έμεινα άναυδος! Ο τόμος, που ξεπερνά τις 700 σελίδες, αποτελεί μια μοναδική πηγή στοιχείων, απορρήτων αναλύσεων και εμπιστευτικών πληροφοριών για τη Γιουγκοσλαβία και τα Βαλκάνια, γενικότερα, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μέχρι το τέλος του διπολισμού και την κατάρρευση των κουμουνιστικών καθεστώτων το 1989-90.
Παρά την ευρέως διαδεδομένη στην Ελλάδα θεωρία ότι η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας ήταν αποτέλεσμα αμερικανικών σχεδιασμών, το μόνο βέβαιο είναι ότι η Ουάσιγκτον, μέχρι τουλάχιστον και τα τέλη του 1991, προτιμούσε τη διατήρηση της Γιουγκοσλαβίας έστω με μια μορφή χαλαρής κεντρικής κυβέρνησης.
Οι αμερικανικές απόρρητες Εκτιμήσεις, που έχουν αποχαρακτηριστεί και δημοσιοποιηθεί μετά το 2006, έχουν ξεχωριστή σημασία για την Ελλάδα κυρίως –αλλά όχι μόνο– λόγω των διαστάσεων που έχει προσλάβει ο «Μακεδονικός Εθνικισμός» και η δημιουργία της «Δημοκρατίας της Μακεδονίας».
Οι βασικές επικεφαλίδες του ΝΙΕ 15-90 (Οκτώβριος 1990) είναι οι ακόλουθες:
- Η Γιουγκοσλαβία θα παύσει να λειτουργεί ως ομοσπονδιακό κράτος εντός ενός έτους (δηλαδή μέσα στο 1991) και, πιθανώς, θα διασπαστεί στα δύο. Οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις (εννοεί τις μεταρρυθμίσεις του τελευταίου πρωθυπουργού της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας Ante Markovic) δεν θα εμποδίσουν την διάσπαση.
- Η Σερβία θα εμποδίσει τις προσπάθειες της Σλοβενίας και της Κροατίας για το σχηματισμό μια παν-Γιουγκοσλαβικής Συνομοσπονδίας.
- Θα υπάρξει μακροχρόνια ένοπλη εξέγερση των Αλβανών στο Κόσσοβο. Ένας γενικευμένος πόλεμος μεταξύ των Δημοκρατιών δεν φαίνεται πιθανός, όμως σοβαρές διακοινοτικές συγκρούσεις θα ακολουθήσουν την διάσπαση και θα συνεχιστούν. Η βία θα είναι ανεξέλεγκτη και πικρή.
- Οι ΗΠΑ, και οι ευρωπαίοι σύμμαχοί τους, λίγα μπορούν να πράξουν προκειμένου να διατηρήσουν την ενότητα της Γιουγκοσλαβίας. Οι Γιουγκοσλάβοι θα ερμηνεύσουν ανάλογες προσπάθειές τους ως αντίθετες με την υπεράσπιση της δημοκρατίας και του δικαιώματος για αυτοδιάθεση.
Προτιμώ στο σημείο αυτό να περιοριστώ στις εκτιμήσεις για το Κόσοβο και στις επισημάνσεις για την ενίσχυση του «Μακεδονικού Εθνικισμού». Ειδικότερα ως προς το Κόσοβο, θυμίζω απλά ότι τον Ιούνιο του 1989 είχε προηγηθεί η εμπρηστική ομιλία του Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς στην Πρίστινα. Ερμηνεύθηκε από πολλούς ως η αρχή του δόγματος για τη Μεγάλη Σερβία και η αρχή της πορείας για ένα ανεξάρτητο Κόσοβο.
Η περί Κοσόβου παράγραφος αποτελεί ίσως την πλέον εύστοχη πρόβλεψη του ΝΙΕ 15-90 και έχει ως εξής:
«Η σερβική καταπίεση στην επαρχία του Κοσόβου, που ως επί το πλείστον κατοικείται από αλβανικό πληθυσμό, αποδυναμώνει την δέσμευση των Αλβανών για ειρηνική αντίσταση και διεκδίκηση της ανεξαρτησίας τους εντός της Γιουγκοσλαβίας και μάλλον θα μετατραπεί σε μια ένοπλη εξέγερση με κατεύθυνση την απόσχιση. Κάτω από τις συνθήκες της ένοπλης εξέγερσης κατά των Σέρβων, οι Κοσοβάροι θα ζητήσουν υλική βοήθεια και στήριξη από την Αλβανία -όχι όμως επίσημη ένωση. Η απώλεια του Κοσόβου θα αποτελέσει μια πικρή προσβολή στο σερβικό αίσθημα περί εθνικής ταυτότητας. Είναι η καρδιά της Σερβίας και το Βελιγράδι θα καταβάλει κάθε προσπάθεια να το κρατήσει. Οι επιπτώσεις της απόφασης αυτής (του Βελιγραδίου) θα οδηγήσουν σε παρατεταμένη σύγκρουση με πολλές ανθρώπινες απώλειες και υψηλό κόστος».
Η παράγραφος για τη «Μακεδονία» έχει ως εξής. Λόγω της σημασίας της την παραθέτω αυτούσια και σε μετάφραση :
“Nationalist conflict in Yugoslavia is exacerbated by the recent spectacular growth of Macedonian nationalism. This has been in response generally to the disintegration of the federation, but more specifically to perceived Serbian threats to Macedonia’s own integrity. Macedonian nationalism has now assumed a transnational dimension in attempting to appeal to claimed fellow-nationals in Greece and Bulgaria. Since Serbs, Greeks, and Bulgarians reject the notion of a separate Macedonian nationhood, the potential for an international crisis is manifest”.
«Η εθνικιστική σύγκρουση στη Γιουγκοσλαβία επιτείνεται από την πρόσφατη θεαματική ενίσχυση του μακεδονικού εθνικισμού. Πρόκειται για μια αντίδραση στην αποσύνθεση της Ομοσπονδίας, ειδικότερα όμως στις θεωρούμενες ως σερβικές απειλές κατά της ακεραιότητας της Μακεδονίας. Ο μακεδονικός εθνικισμός έχει τώρα αποκτήσει και μια διεθνή διάσταση, προσπαθώντας να βρει απήχηση σε, κατά τους ισχυρισμούς, ομοεθνείς (claimed fellow-nationals) στην Ελλάδα και στην Βουλγαρία. Δοθέντος ότι οι Σέρβοι, οι Έλληνες, και οι Βούλγαροι απορρίπτουν την έννοια ενός ξεχωριστού Μακεδονικού έθνους είναι φανερή η προοπτική μιας διεθνούς κρίσης» (ακολουθούμε την πιστή ορολογία του ΝΙΕ) .
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι επίσημες αυτές εκτιμήσεις, του 1990, των αμερικανικών υπηρεσιών πληροφοριών -άγνωστες σε μας και σε πολλούς άλλους τότε- συνάδουν με την προϊούσα αντίληψη των Αθηνών για τον εντεινόμενο εθνικισμό που εξέπεμπαν τα γειτονικά Σκόπια κατά τη δεκαετία του ’80.
Η χρήση, από τη CIA και όσους συνέβαλαν στην εκπόνηση του ΝΙΕ 15-90, των όρων «Μακεδονικός Εθνικισμός», και «διεθνής διάσταση της κρίσης» επιβεβαιώνει την βάση των ελληνικών ανησυχιών στις αρχές της δεκαετίας του ’90 .
Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι το ΝΙΕ δεν υιοθετεί τους διαχρονικούς ισχυρισμούς του Βελιγραδίου και των Σκοπίων περί ύπαρξης δήθεν «μακεδονικής μειονότητας» στην Ελλάδα. Πώς; Χρησιμοποιώντας την πολύ προσεκτική ορολογία claimed fellow-nationals in Greece and Bulgaria. Δηλαδή «…σύμφωνα με τους ισχυρισμούς των Σκοπίων…».
Είκοσι επτά χρόνια μετά την σύνταξη του απόρρητου αυτού υπομνήματος ο εθνικισμός στην πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας έχει υιοθετήσει τον αλυτρωτισμό και την επαναχάραξη γεωγραφικών χαρτών στα σχολικά εγχειρίδια σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης και σε πληθώρα επισήμων εκδηλώσεων ως θεμελιώδη λόγο διαμόρφωσης και ενίσχυσης μιας ταυτότητας.
