Θεώρησα επίσης χρήσιμο να καταγράψω τα έντονα αυτά βιώματα γιατί προσδιόρισαν και τη στάση μου, να προσπαθήσω να κρατήσω το κεφάλι μου έξω από το νερό, όταν το 1976 μπήκα στο Υπουργείο Εξωτερικών. Δεν ήταν πάντα εύκολο. Νιώθω ενοχές για τις περιπτώσεις που δεν το έκανα.
Η δίκη των στελεχών της «Δημοκρατικής Άμυνας» σήμανε για μένα το εγερτήριο σάλπισμα. Μεταξύ των συλληφθέντων ήταν και ο γνωστός μου Θεοχάρης Παπαμάργαρης, συνεργάτης του Γιάγκου Πεσμαζόγλου στην Τράπεζα της Ελλάδος και στο πανεπιστήμιο. Οι απολογίες τους, που είχαν δημοσιευθεί τότε εκτενώς, ήσαν υποδειγματικά πολιτικά κείμενα. Για παράδειγμα, οι θέσεις που είχε αναπτύξει ο αείμνηστος καθηγητής Σάκης Καράγιωργας δείχνουν τόσο επίκαιρες σήμερα, στην Ελλάδα της οικονομικής και κοινωνικής εξαθλίωσης. Από το καλοκαίρι του ’69 ένιωθα ταυτισμένος μαζί τους.
Σκέφτομαι πόσο λείπουν από τη σημερινή Ελλάδα της πολιτικής παρακμής τέτοιοι πραγματικοί ηγέτες, στους οποίους όμως το πολιτικό και κομματικό κατεστημένο δεν άφησε περιθώρια και ξαφνικά τους διέγραψε. Ήταν η νύκτα που ο Ανδρέας Παπανδρέου διέγραψε τον Ιούνιο 1975 από το ΠΑΣΟΚ όλα τα στελέχη που προέρχονταν από τη «Δημοκρατική Άμυνα».
Γύρω στο 1969 είχα την τύχη να γνωρίσω τον διευθυντή του «Οικονομικού Ταχυδρόμου» Γιάννη Μαρίνο. Ήταν ένας βαθιά καλλιεργημένος άνθρωπος. Άρχισα να αρθρογραφώ τακτικά. Στην αρχή στη στήλη των σπουδαστών. Αργότερα ως άμισθος συνεργάτης. Το 1971 είχα κύρια άρθρα στην πρωτοπόρα αυτή εβδομαδιαία εφημερίδα που τόσο λείπει. Σε δυο μάλιστα δημοσιεύσεις τα άρθρα μου ήσαν και εξώφυλλο. Ο Γιάννης Μαρίνος ενίσχυσε με τον τρόπο του πολλούς σπουδαστές που αναζητούσαν τρόπο έκφρασης. Μετά από τόσα χρόνια, του οφείλουμε ένα ευχαριστώ.
Τον Νοέμβρη του 1968 πέθανε ο Γεώργιος Παπανδρέου. Ήταν ένα απόγευμα γύρω στις 6 η ώρα. Είχαμε μάθημα στην κατάμεστη αίθουσα Σίνα. Ανεβαίνουν στο έδρανο οι Νίκος Αλιβιζάτος και Πάνος Λουκάκος. Ανακοινώνουν το θάνατο. Ενός λεπτού σιγή. Όρθιοι όλοι εκτός από τρεις. Τους βλέπω ακόμη μπροστά μου. Πηγαίνουμε στον Ευαγγελισμό. Λαϊκό προσκύνημα στο παρεκκλήσι του Αγίου Ελευθερίου στη Μητρόπολη. Συνειδητή και σιωπηρή πράξη αντίπραξης. Συντονισμός για την κηδεία, που έγινε στις 3 Νοεμβρίου. Σημείο συνάντησης με τον καλό μου φίλο και συμφοιτητή Στέφανο Ε. η Νομική στη Σόλωνος. Συναντιόμαστε και κατεβαίνουμε την Ομήρου. Τα πρώτα αστυνομικά μπλόκα. Φοβήθηκα και έφυγα. Ο Στέφανος συνελήφθη μαζί με άλλους. Καταδικάστηκε και έμεινε στη φυλακή τέσσερα με πέντε χρόνια. Η κηδεία του Παπανδρέου ήταν η πρώτη μαζική πράξη λαϊκής διαμαρτυρίας.
Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων – Ευρωπαϊκές Άξίες
Δεθήκαμε από τότε με τον Νίκο Αλιβιζάτο και ορισμένους άλλους. Τον Ιούνη του 1970 Ιδρύεται η Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων. Γιώργος Βερνίκος, Μάκης Παρασκευόπουλος, Νίκος Μπίστης και οι πρόωρα, μα πολύ πρόωρα χαμένοι Νικήτας Λιοναράκης και Παναγιώτης Κανελλάκης. Μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου, όταν μπόρεσαν με πλαστά διαβατήρια να φύγουν από την Ελλάδα, με συγκίνηση και χαρά φιλοξένησα τον Γιώργο και τον Παναγιώτη για κάμποσο καιρό σε ένα άθλιο φοιτητικό δωμάτιο στη Γενεύη.
Οι εκδηλώσεις της ΕΚΙΝ ανοικτές. Οι οδοί Γιάννη Σταθά και Ευέλπιδος Ρογκάκου εξακολουθούν να σημαίνουν πολλά για μας. Η ζύμωση ήταν έντονη και διαρκής. Το καζάνι έβραζε. Το βιβλιοπωλείο «Ερμείας» της Μαρίνας Τσουκάρη γίνεται επίσης κέντρο αντίδρασης. Η παρουσίαση στο υπόγειο του «Ερμεία» από τον Γεώργιο Ράλλη του βιβλίου του «Η αλήθεια για τους Έλληνες πολιτικούς» ήταν μια καλή στιγμή για την τιμή και αξιοπρέπεια των πολιτικών μας. Διερωτώμαι όμως, τι θα έγραφε αν ζούσε σήμερα ο έντιμος, αξιοπρεπής και ωμά ευθύς αυτός πολιτικός, ο οποίος, ως Υπουργός Παιδείας, με τη μεγάλη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και την καθιέρωση της δημοτικής το 1977, έκλεισε οριστικά το λεγόμενο «γλωσσικό ζήτημα» που δίχαζε γλωσσικά και πολιτικά τον ελληνισμό. Τον γνώρισα για λίγο όταν ανέλαβε το Υπουργείο Εξωτερικών.
Τα «18 Κείμενα» τον Ιούλιο του 1970 και στη συνέχεια τα «Νέα Κείμενα», που εκδόθηκαν από τον «Κέδρο», ήταν ένα ράπισμα των πανεπιστημιακών και διανοουμένων στο στρατιωτικό καθεστώς. Γνώρισαν μεγάλη επιτυχία εντός και εκτός Ελλάδος.
Παράλληλα και ταυτόχρονα με την ΕΚΙΝ δημιουργήθηκε η Εταιρεία Μελέτης Ελληνικών Προβλημάτων, με πρωτεργάτες τον Γιάγκο Πεσμαζόγλου, τη Βιργινία Τσουδερού, τον Ανέστη Παπαστεφάνου, τον Γεώργιο Κουμάντο, τον Κώστα Αλαβάνο, τον Χριστόδουλο Κουρούκλη, τον Νίκο Κυριαζίδη, τον Αλέκο Ξύδη και άλλους. Το καταστατικό γράφτηκε στον γνωστό πολύγραφο της οδού Ζαλοκώστα 4.
Η πρώτη εκδήλωση έγινε στον «Παρνασσό», τον Απρίλη του 1971, με θέμα
«Ελλάδα-Ευρώπη» και η δεύτερη με ομιλία του πρώην προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζαν Ρέυ, τον Μάιο 1971. Έξυπνα, άλλοτε προσεκτικά και άλλοτε ανοικτά, υπογραμμιζόταν ότι μόνο χώρες με δημοκρατικές κυβερνήσεις είχαν θέση στην ΕΟΚ.
Προσπαθώ να εξηγήσω τη σημασία εκείνων των εκδηλώσεων τότε. Σήμερα που ζούμε στην παρηκμασμένη Ελλάδα και σε μια Ευρώπη χωρίς την ταυτότητα των κοινών αξιών. Αξιών που έκαναν τότε την ΕΟΚ να φωτίζει σαν φάρος. Η Ευρώπη πόλος έλξης των καταπιεσμένων από τα δικτατορικά καθεστώτα στην Ελλάδα, στην Πορτογαλία και στην Ισπανία.
Τα τελευταία τρία χρόνια αναφέρομαι όλο και πιο συχνά στην ίδρυση της ΕΚΙΝ και της ΕΜΕΠ. Προσπαθώντας να εξηγήσω ότι δεν ήταν καθόλου τυχαίο πως οι οργανωμένες τότε φωνές συλλογικής διαμαρτυρίας και αμφισβήτησης αντλούσαν δύναμη και έμπνευση από την Ευρώπη.
Πρέπει να επιστρέψουμε στις θεμελιώδεις αρχές του ευρωπαϊκού ουμανισμού εάν πραγματικά θέλουμε η Ευρώπη μας να ξαναβρεί τη χαμένη ταυτότητά της.
Τότε πήρα την απόφαση να εργαστώ στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις Βρυξέλλες. Ήδη, το προνομιακό υπαλληλικό καθεστώς που είχα στο γραφείο Αθηνών, μού έδινε τη δυνατότητα. Η ζωή όμως τα έφερε διαφορετικά.
Προβλήματα και φόβος
Στις 22 Μαρτίου 1972, μια ομάδα 42 φοιτητών, που δεν λειτουργούσε ακόμη σαν ομάδα αλλά περισσότερο σαν άθροισμα μονάδων, καταθέσαμε στο Πρωτοδικείο Αθηνών προσφυγή κατά του διορισμένου συμβουλίου της «Θέμιδας».
Εκτός από τους Νίκο Αλιβιζάτο, Γιώργο Βερνίκο και Νικήτα Λιοναράκη, μνημονεύω επιλεκτικά και τους Άλκη Κούρκουλα, Νίκο Μεγγρέλη, Όλγα Τρέμη, Αλέξανδρο Αλαβάνο, Ιωάννα Καρυστιάνη και Νίκο Μπίστη. Ορισμένοι το πλήρωσαν με βασανιστήρια και φυλακή.
Όπως έδειξαν οι εξελίξεις, το ρήγμα είχε αρχίσει και διευρυνόταν.
Στα χρόνια εκείνα, εκτός από την ανάγνωση των εφημερίδων που προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν κάθε παράθυρο που επέτρεπε η προληπτική λογοκρισία, η ενημέρωση γινόταν από τους ραδιοφωνικούς σταθμούς. Το μεσημέρι, γύρω στις 2 η ώρα, αν θυμάμαι καλά, ήταν η ελληνόφωνη εκπομπή του ραδιοφωνικού σταθμού Παρισίων. Το βράδυ ξεκινάγαμε με το ΒΒC και την Ντόιτσε Βέλε από την Κολωνία. Αργά, γύρω στις 11, άκουγα που και που και το Ράδιο Μόσχα, που εξέπεμπε στην ελληνική. Μερικές φορές οι ειδήσεις από τη Μόσχα ήταν πραγματικά ακαταλαβίστικες. Ακόμη και η δημοτική υπέφερε. Αν μου πείτε τώρα, 40 χρόνια αργότερα, τι θυμάμαι από τις εκπομπές αυτές, θα σας πω με σιγουριά το άκουσμα των Λιανοτράγουδων του Θεοδωράκη σε στίχους Γιάννη Ρίτσου, συνεντεύξεις του Ανδρέα Παπανδρέου, στην Κολωνία νομίζω, και την ανάγνωση από τον σερ Λώρενς Ολιβιέ στο Κόβεντ Γκάρντεν του Λονδίνου ενός μηνύματος από τη φυλακή του Γεωργίου-Αλέξανδρου Μαγκάκη. Οι ελληνόφωνες εκπομπές της Κολωνίας, του Λονδίνου και του Παρισιού ήταν η μόνη δυνατότητα ελεύθερης πληροφόρησης, την οποία καθημερινά αποζητούσαμε.
Απρίλιος, Μάιος, Ιούνιος 1972 – δύσκολες στιγμές. Η χούντα βγάζει το προσωπείο και αποκαλύπτει για μια ακόμη φορά το αληθινό της πρόσωπο. Κλείνουν την ΕΚΙΝ και την ΕΜΕΠ. Διακόπτεται η αναβολή στράτευσης φοιτητών. Ο Πεσμαζόγλου εκτοπίζεται. Εκτοπίζονται και άλλοι. Η Αικατερίνη Δούκα και το γραφείο της Ζαλοκώστα 4 ενημερώνει συνέχεια την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ευαισθητοποιεί τους Επιτρόπους. Ο τότε πρόεδρος της Επιτροπής, Ολλανδός Σίκο Μάνσχολντ, τηρεί σκληρή στάση απέναντι στη χούντα. Κάνει δηλώσεις στο Στρασβούργο. Στέλνει στην Αθήνα σε εμπιστευτική αποστολή τον διευθυντή του γραφείου του Σάουκ Γιόνκερ. Το ’81 τον ξανασυνάντησα ως χριστιανοδημοκράτη ευρωβουλευτή στο Στρασβούργο.
Τον συνόδευσα σε επισκέψεις του σε πολιτικούς. Θυμάμαι την κοινή συνάντηση με τους Παναγιώτη Κανελλόπουλο, Γιάννη Ζίγδη και Γεώργιο Μαύρο στο σπίτι της μητέρας του Κανελλόπουλου στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας απέναντι από την αμερικανική πρεσβεία. Τον περίμεναν και οι τρεις κάτω στην είσοδο της πολυκατοικίας. Με έζωσαν τα φίδια. Το ίδιο βράδυ φαγητό κάπου στην Κηφισιά.
Από την επόμενη μέρα το πρωί, συνεχής και εμφανής παρακολούθηση με αυτοκίνητο με συμβατικούς αριθμούς.
Ο διευθυντής του αστυνομικού τμήματος στο Κολωνάκι επισκέπτεται το Κέντρο Πληροφοριών της ΕΟΚ. Ζητά να πληροφορηθεί, σαν να μην γνώριζε, βάσει ποιας αδείας λειτουργούσε. Η παρακολούθηση εμφανής. Στο ημερολόγιό μου σημειώνω φόβο. Αποφασίζουμε ότι το φρονιμότερο είναι να φύγει αμέσως για τις Βρυξέλλες η Κατερίνα Δούκα. Τουλάχιστον να έχουμε έναν άνθρωπο – στήριγμα εκεί. Έτσι και έγινε.
Ειδοποιούμαι με σημείωμα-κλήση να μεταβώ στην Ασφάλεια στη Μεσογείων «για προσωπική μου υπόθεση». Παγωμάρα και φόβος στο σπίτι. Συζήτηση- συντονισμός με τον γείτονα και καλό μου φίλο Άλκη Κούρκουλα. Την ίδια μέρα, την ίδια ώρα, πηγαίνουμε μαζί στη Μεσογείων. Θυμάμαι καλά τους Καλύβα και Κραββαρίτη. Τη στιγμή που είμαστε εκεί με τον Άλκη, είδα τον Νικήτα Λιοναράκη. Ήταν ακλόνητος. Αλήθεια, λείπουν σήμερα ο Νικήτας και ο Παναγιώτης.
Ο πατέρας μου κινητοποίησε όλους τους γνωστούς που μπορούσαν να βοηθήσουν. Άμεση συνέπεια ήταν η απαγόρευση χορήγησης διαβατηρίου και εξόδου από Ελλάδα, μια ελαφρά ποινή, σε σύγκριση με άλλους που βασανίστηκαν άγρια.
Το ότι μετά 4 μήνες πήρα τελικά διαβατήριο για «ένα ταξίδι με επιστροφή», οφείλεται και στις επιστολές που προσκόμιζα από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τον πρύτανη του Κολλεγίου της Ευρώπης στην Μπριζ Ανρί Μπρούγκμανς και τελικά τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Γενεύης Ντουσάν Σιτζάνσκι (Dusan Sidjanski)*. Βεβαίωναν ότι με υποτροφία της ΕΟΚ έγινα δεκτός για μεταπτυχιακές σπουδές. Νομίζω ότι η ιδιότητά μου ως υπαλλήλου του Κέντρου Πληροφοριών της ΕΟΚ βοήθησε.
Γενεύη 1972-1974 – Άντιδικτατορικές κινήσεις στην Ευρώπη
Όταν στις 20 Σεπτεμβρίου 1972 έφευγα με την πτήση της Ολυμπιακής Αεροπορίας για τη Γενεύη, είχα αποφασίσει ότι δεν πρόκειται να γυρίσω πίσω. Στην Ελλάδα γυρίσαμε μαζί με την αγαπημένη μου Φρανσουάζ τον Αύγουστο του 1974, μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Παντρευτήκαμε στη Γενεύη μετά ένα χρόνο.
Χάρη στη βοήθεια του καθηγητή Ντουσάν Σιτζάνσκι*, γράφτηκα αμέσως για μεταπτυχιακό στο Πανεπιστήμιο Γενεύης με υποτροφία. Είχε προηγηθεί επίσκεψή μου στο Κολλέγιο της Ευρώπης στην Μπριζ, όπου συναντήθηκα με τον πρύτανη Ανρί Μπρούγκμανς. Γνώριζα από τότε ότι στο Κολλέγιο της Ευρώπης είχε διακριτή παρουσία ο Λουκάς Τσούκαλης, τον οποίο όμως γνώρισα πολύ αργότερα. Σήμερα, ο καθηγητής Τσούκαλης, πρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ, είναι ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες, με μεγάλο κύρος και αξιοπιστία στην Ευρώπη.
Αμέσως μετά την τακτοποίησή μου σε ένα άφωτο δωμάτιο στην Πλας Μολάρ, έφυγα για τις Βρυξέλλες. Συναντηθήκαμε και πάλι με συγκίνηση με την Κατερίνα Δούκα. Γνώρισα και τον υπάλληλο της Επιτροπής Γιώργο Σαριδάκη, ο οποίος προηγουμένως επικοινωνούσε με το Γραφείο Αθηνών με ψευδώνυμο. Εκεί ήταν και η Λίζα Τζαβάρα. Την εποχή εκείνη ετοιμαζόταν αντίκρουση πρότασης του χριστιανοδημοκράτη Γερμανού ευρωβουλευτή Γιαν για να παύσει το «πάγωμα» της Συμφωνίας Σύνδεσης με την Ελλάδα. Ο Σαριδάκης είχε κάνει μια ολοκληρωμένη και τεκμηριωμένη δουλειά. Η πρόταση Γιαν απορρίφθηκε.
Στη Γενεύη ήταν απόλυτα φυσιολογική η σύνδεσή μου με τον πολιτικό εκπρόσωπο της «Δ.Α.» Γιώργο Μυλωνά, ο οποίος ζούσε πολύ ταπεινά σε ένα άχρωμο διαμέρισμα στην Πλας ντου Σιρκ. Ήταν έντιμος και βαθιά δημοκρατικός. Πέραν της επίσημης ιδιότητας του πολιτικού εκπροσώπου, συντόνιζε και τον αφανή μηχανισμό. Εκεί γνώρισα και δεθήκαμε με τον Βαγγέλη και τη Ναταλία Γκούφα, την Άννια Κατσούλη, τον Παντελή Λαζαρίδη, τη Μίτσα και τον Γιάννη Σουριαδάκη. Έφυγα από το δωμάτιο της Μολάρ και μείναμε μαζί με τον καλό φίλο Τάσο Αράπη στο νούμερο 16 της οδού Κονσέιγ Ζενεράλ, απέναντι από το πανεπιστήμιο. Ήταν ένα ετοιμόρροπο κτήριο. Γκρεμίστηκε το 1977. Για μας όμως είναι γεμάτο αξέχαστες αναμνήσεις. Από εκεί πέρασαν οι Κάρολος Παπούλιας, Θόδωρος Πάγκαλος, Μπάμπης Πρωτοπαπάς, Στρατής Σωμερίτης, Νίκος Ξανθάκης και τόσοι άλλοι. Εκεί έμειναν προσωρινά ο Παναγιώτης Κανελλάκης και ο Γιώργος Βερνίκος, μόλις μπόρεσαν να φύγουν από την Ελλάδα με πλαστά διαβατήρια μετά το Πολυτεχνείο. Το ετοιμόρροπο αυτό διαμέρισμα ήταν κατάλυμα για κάθε Έλληνα διερχόμενο.
Κάθε φορά που βρίσκομαι στη Γενεύη, περπατώ από την Πλας ντου Σιρκ, βλέπω το κτήριο στο 16 της οδού Κονσέιγ Ζενεράλ, ανεβαίνω μετά στην παλιά πόλη στο κτήριο που έμενε η Άννια Κατσούλη και κατεβαίνω στο όμορφο σπίτι του Γκούφα. Ήταν η εποχή των φίλων και των φιλιών χωρίς εισαγωγικά.
Στη Γενεύη γνώρισα από κοντά τον αείμνηστο καθηγητή Γιάγκο Σιώτη**,τη Μαρία Μπέκετ***, τον Αριστείδη Καλογερόπουλο-Στράτη, με τον οποίο συμπορευτήκαμε για κάμποσο καιρό, τον Κωνσταντίνο και την Ηρώ Στεφάνου, τον Γιάννη Μάνο, τον εκπρόσωπο του ΠΑΚ Σωτήρη Κωστόπουλο, τη Μίρκα Γόντικα, τον Νίκο Βαμβουνάκη, τον Γιώργο Στασινάκη, την Ντίνα Διβάρη, τον Βαγγέλη και την Κική Παπακωνσταντίνου και τόσους άλλους.
Μέσα σε λίγο χρόνο άρχισαν οι αποστολές. Υπήρχε ένας μεγάλος ενθουσιασμός για δράση. Δεν κρύβω ότι συχνά ο ενθουσιασμός ήταν μεγαλύτερος της πραγματικής δράσης. Κάθε φορά που γινόταν διαμαρτυρία, οι μετακινήσεις μας γίνονταν στοιβαγμένοι σε αυτοκίνητα, συνήθως με χορηγία του Γιάννη Σουριαδάκη. Δεν υπήρχαν λεφτά για βενζίνη. Στις αρχές του ’73, μετά την κατάληψη της Νομικής, έγινε στο Παρίσι μια μεγάλη αντιδικτατορική συγκέντρωση. Φιλοξενήθηκα στο σπίτι του Νίκου Βερνίκου.
Εκεί γνώρισα για πρώτη φορά τον Θόδωρο Πάγκαλο. Ήταν απολαυστικός. Ιδρύθηκε τότε η αντιδικτατορική Ευρωπαϊκή Κίνηση, από προσωπικότητες που μετά τη μεταπολίτευση έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή του τόπου. Τον Μάιο του ’73 πήγαμε όλοι μαζί στο Λονδίνο. Με φιλοξενούσαν ο Σπύρος και η Αλέξια Μερκούρη. Στο Λονδίνο βρέθηκα πάλι τον Ιούλιο του ’73 για μια ολονύκτια καθιστική διαμαρτυρία έξω από την ελληνική πρεσβεία. Έχω το απόκομμα βρετανικής εφημερίδας με τη φωτογραφία μου με πανό. Ήταν το δημοψήφισμα της 28ης Ιουλίου 1973 για τη βασιλεία. Αν και αντιβασιλικοί στο σύνολό μας, τότε ήμασταν ταγμένοι υπέρ του ΟΧΙ στην κατάργησή της. Η ΒΡΑΔΥΝΗ βγήκε με ένα ολοσέλιδο ΟΧΙ.
Στο Λονδίνο γνώρισα την Αμαλία Φλέμινγκ, την Ελένη Βλάχου, τον Τάκη Λαμπρία και τον Γιάννη Κάτρη. Το βιβλίο του Κάτρη «Η γέννηση του νεοφασισμού στην Ελλάδα» ήταν ίσως το καλλίτερο βιβλίο που είχε γραφεί για τη δικτατορία.
Τον Αύγουστο – Σεπτέμβριο του 1973 άλλαξε η ζωή μου. Εκεί στη Γενεύη, στα μαθήματα του λεγόμενου «ελεύθερου Πανεπιστημίου», στη Ρεζιντάνς, γνώρισα τη Φρανσουάζ.
Το πραξικόπημα στη Χιλή και η δολοφονία του Σαλβαντόρ Αλιέντε μας πλήγωσε. Πήγαμε με τον Πάγκαλο σε μια μεγάλη κλειστή συγκέντρωση στη Γενεύη. Μετά ακολουθήσαμε μια τεράστια για τα ελβετικά δεδομένα διαδήλωση.
Στα μέσα Οκτωβρίου 1973 συνάντησα για πρώτη φορά τον Ανδρέα Παπανδρέου, στη Φλωρεντία. Ήταν μια συνάντηση των σοσιαλιστικών και προοδευτικών κινημάτων της νότιας Ευρώπης. Ο Γιώργος Μυλωνάς, λόγω και της προηγηθείσας το 1972 στο Λονδίνο αποτυχίας της συνεργασίας ΠΑΚ, Δ.Α. και ΠΑΜ, δεν ήθελε να παραστεί. Όρισε εκπροσώπους του τον Αστέρη Στάγκο κι εμένα. Η γνωριμία με τον Ανδρέα έγινε το βράδυ σε μια τρατορία. Ήταν μαζί του ο κατάδικος του Κορυδαλλού Άκης Τσοχατζόπουλος και άλλοι δυο. Στο συνέδριο μετείχαν οι Φραντσέσκο ντι Μαρτίνο, Μάριο Σοάρες, Κλωντ Εστιέ, ως εκπρόσωπος του Φρανσουά Μιτεράν, Φελίπε Γκονζάλες και άλλοι που δεν θυμάμαι πια.
Ήδη από την εποχή εκείνη ένιωθα κάποια ψυχική απόσταση από τον Αντρέα. Υπήρξε αναμφίβολα ένας αυθεντικός ηγέτης, ένας πολιτικός που στο απόγειο της δύναμής του είχε μια πρωτοφανή λαϊκή στήριξη για να αλλάξει μερικά πράγματα στην Ελλάδα. Με κάποια απόσταση σήμερα πιστεύω ότι ως πολιτικός λατρεύτηκε από τον κόσμο περισσότερο από κάθε άλλο σύγχρονό του.
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου μας γέμισε με οργή και ανησυχία. Ο σύλλογος ελλήνων φοιτητών της Γενεύης «Μινέρβα» κινητοποιήθηκε, όσο βέβαια μπορούσε. Υπογραφές, επιστολές σε εφημερίδες, πορεία στους δρόμους.
Λίγες μέρες μετά ξεκινάμε από όλη την Ευρώπη για Άμστερνταμ. Ταξίδεψα με τον Μπάμπη Πρωτοπαπά, τον Γιώργο Σαριδάκη, τη Λίζα Τ. και τον Λουκά Π. Κοιμηθήκαμε 4 ή 5 μαζί σ’ ένα φθηνό ξενοδοχείο. Σκεπαστήκαμε με τις κουρτίνες. Ήταν το συνέδριο της «Δ.Α.». Είδαμε για πρώτη φορά το φιλμ με τα γεγονότα του Πολυτεχνείου. Μαζί μας και δυο παιδιά από μέσα. Μεγάλη συγκίνηση.
Την ίδια μέρα μαθαίνουμε ότι έκανε πραξικόπημα ο Ιωαννίδης και ανέτρεψε τον Παπαδόπουλο. Ο Σαριδάκης, με την κυρίαρχη ιδιότητα του Κρητικού, επικοινώνησε με το περιβάλλον του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Μετέφερε στην ομήγυρη την εκτίμηση ότι είναι η αρχή του τέλους.
Χωρίς διαβατήριο πια, ξεκινώ τη διαδικασία αίτησης χορήγησης πολιτικού ασύλου στην Ελβετία. Δικηγόρος μου ο Κριστιάν Γκρομπέ. Η απόφαση κατάσχεσης του διαβατηρίου και απαγόρευσης εξόδου από την Ελλάδα -εάν γύριζα- είχε γνωστοποιηθεί στο προξενείο με το υπ’ αριθμ. 0-213498 από 24 Απριλίου 1974 έγγραφο της τότε ΚΥΠ, την οποία είχε φροντίσει να ενημερώνει ο τότε γενικός πρόξενος της Ελλάδος. Η Φρανσουάζ βαπτίζεται κατά το νόμο «υπεύθυνη έκδοσης» του αγγλόφωνου «Μηνιαίου Δελτίου Διεθνούς Τύπου για την Ελλάδα», που εκδίδει ο μηχανισμός της «Δ.Α.».
Πτώση δικτατορίας, επιστροφή Καραμανλή, «Ένωση Κέντρου-Νέες Δυνάμεις»
15 Ιουλίου 1974 εκδηλώνεται το πραξικόπημα της χούντας κατά του Προέδρου Μακαρίου στην Κύπρο. 20 Ιουλίου, τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Αττίλας
1. Στην Ελλάδα το καθεστώς αποφασίζει γενική επιστράτευση. Χάος και ανοργανωσιά.
24 Ιουλίου, πτώση της δικτατορίας. Επιστροφή Καραμανλή. Θριαμβευτική υποδοχή. Στις 25 Ιουλίου μαζευόμαστε όλοι στο σπίτι μας στο Πλαν-λε-Ουάτ. Για να γιορτάσουμε. Από την επόμενη μέρα άρχισε η επιστροφή στην Ελλάδα. Είχαμε αποχαιρετήσει ήδη τον Γιώργο Μυλωνά στο αεροδρόμιο. Οικουμενική κυβέρνηση. Γιώργος Μυλωνάς, Μπάμπης Πρωτοπαπάς υπουργοί.
Ο υπουργός Εξωτερικών Γεώργιος Μαύρος έρχεται στη Γενεύη για την τριμερή με τον Γκιουνές και τον Κάλλαχαν. Τον υποδεχόμαστε στο αεροδρόμιο. Τον συναντώ στο δωμάτιό του στο ξενοδοχείο Ιντερκοντινεντάλ. Έχει ήδη δώσει την εντολή να πάρουμε όλοι διαβατήρια. Τα πρώτα διαβατήρια που μας έδωσε ο τότε γενικός πρόξενος Μιχάλης Παλάσκας έγραφαν: «Με προφορική εντολή του κυρίου Υπουργού Εξωτερικών». Αποτυχία της τριμερούς. Αττίλας
2. Οργή.
Παράλληλα με το πανεπιστήμιο εργαζόμουν τότε ως βιομηχανικός εργάτης στο εργοστάσιο της Ορεάλ έξω από τη Γενεύη. 20 Αυγούστου 1974 ταξιδεύουμε με τη Φρανσουάζ στην Ελλάδα. Δεν υπάρχει λογική. Μόνο συναίσθημα. 30 Αυγούστου ξανασυναντιόμαστε μέσα σε κλίμα ευφορίας σε ένα σπίτι στη Φιλοθέη, στην πρώτη ελεύθερη συνεδρίαση της «Δ.Α.». Ήσαν όλοι εκεί. Υιοθετείται κείμενο αρχών.
Ξεκαθαρίζουν δυο τάσεις. Η πρώτη, πλειοψηφική, για συνεργασία με τον Ανδρέα Παπανδρέου και η άλλη για αυτόνομη συμμετοχή στις εθνικές εκλογές. Πριν από τις εκλογές του Νοεμβρίου ’74 ακολούθησα τον Γιώργο Μυλωνά και τον Γιάγκο Πεσμαζόγλου και συντάχθηκα με την «Ένωση Κέντρου – Νέες Δυνάμεις». Επιστροφή στη Γενεύη.
Θέλησα να μην αφήσω έξω από την ημερολογιακή αυτή καταγραφή ορισμένες βαθιά προσωπικές επιλογές, που σίγουρα έχουν σημαντική θέση στην καρδιά και στο μυαλό μου. Τα όσα αφορούν στην περίοδο της δικτατορίας γράφονται χωρίς καμία διάθεση κομπορρημοσύνης ή οποιασδήποτε διεκδίκησης τίτλων θυσίας ή ηρωισμού. Προσπάθησα απλά να κάνω το καθήκον μου. Ήταν επίσης για μένα τότε μια εκδήλωση αναγνώρισης προς εκείνους που στην πράξη έδειξαν πραγματικό ηρωισμό και αυτοθυσία.
Σαράντα χρόνια αργότερα, είναι θλιβερό να ακούω συνεχώς για την ολοκληρωτική απαξίωση της λεγόμενης «γενιάς του Πολυτεχνείου». Είναι τραγικό ότι αφήνουμε μια Ελλάδα καθημαγμένη, απαξιωμένη, ταπεινωμένη.
Μέρος της ευθύνης έχουμε όλοι. Το μεγαλύτερο όμως έχουν εκείνοι τους οποίους διαχρονικά εμπιστευόμαστε με απόλυτα δημοκρατικές διαδικασίες. Δηλαδή με την ψήφο μας. Είναι καιρός να τις αναλάβουν.
Θεώρησα επίσης χρήσιμο να καταγράψω τα έντονα αυτά βιώματα γιατί προσδιόρισαν και τη στάση μου, να προσπαθήσω να κρατήσω το κεφάλι μου έξω από το νερό, όταν το 1976 μπήκα στο Υπουργείο Εξωτερικών. Δεν ήταν πάντα εύκολο. Νιώθω ενοχές για τις περιπτώσεις που δεν το έκανα.
*Ο καθηγητής Dusan Sidjanski, σύμβουλος σήμερα του Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζοζέ Μ. Μπαρόζο, πολιτογραφήθηκε Έλληνας πολίτης πριν περίπου μια πενταετία. Εξακολουθεί να εργάζεται εμφανώς και παρασκηνιακά για τη στήριξη της Ελλάδας.
**Ο Γιάγκος Σιώτης, που έφυγε από τη ζωή πριν κάμποσα χρόνια, ήταν καθηγητής του Ινστιτούτου Ανωτάτων Διεθνών Σπουδών (Institut des Hautes Etudes Internationales) της Γενεύης. Η κυβέρνηση της χούντας του αφαίρεσε το διαβατήριο και την ελληνική ιθαγένεια. Κατά τη μεταπολίτευση ενσωματώθηκε στην ομάδα για την προώθηση της ένταξης της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κατέλαβε επίσης σημαντικές θέσεις στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
**Η Μαρία Μπέκετ, που μας άφησε οριστικά πριν από λίγους μήνες, ήταν η ψυχή και η λογική της οργάνωσης των μαρτυριών κατά την εκδίκαση της προσφυγής των σκανδιναβικών χωρών και της Ολλανδίας κατά της χούντας ενώπιον της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Στρασβούργο, 1968 – 1970). Κινήθηκε επίσης στο παρασκήνιο συμβάλλοντας αποφασιστικά στην οργάνωση της παράνομης φυγής από την Ελλάδα καταζητουμένων, μεταξύ των οποίων ηγετικά στελέχη του φοιτητικού κινήματος και της εξέγερσης του Πολυτεχνείου.
