Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό “Άμυνα και Διπλωματία”, τεύχος Οκτωβρίου 2016
Το καλοκαίρι αυτό ξαναδιάβασα τις Ιστορίες του Ηροδότου. Έχει δίκιο ο εκλιπών ακαδημαϊκός και πρέσβης Άγγελος Βλάχος που τον θεωρούσε ως αδικημένο, συγκρίνοντάς τον προφανώς με τον Θουκυδίδη. Άλλωστε, ο Άγγελος Βλάχος δεν αρκέστηκε μόνο στην εξαιρετική μετάφραση των Ιστοριών του Ηροδότου που κυκλοφόρησαν σε τρεις τόμους διαδοχικά από τις εκδόσεις Δ. Ν. Παπαδήμα. Συμπλήρωσε τη μετάφραση του μνημειώδους έργου του Πατέρα της Ιστορίας με ένα δοκίμιο με τίτλο «Ηρόδοτος ο Αδικημένος».
Συνιστώ, ολόψυχα, τη μελέτη του Ηροδότου σε όποιους ενδιαφέρονται να αντιληφθούν τις ιστορικές ρίζες –αυτό που αποκαλούμε αρχαιότητα- των χωρών και των περιοχών της Μέσης Ανατολής και Βορείου Αφρικής. Διαβάζοντας πάντοτε με έναν χάρτη της Αρχαίας Ελλάδος, της Ιωνίας και της Περσίας στα χέρια.
Εντόπισα, λοιπόν, μια ιστορική πραγματικότητα, ένα άγνωστο στους περισσότερους συμβάν που αξίζει να αναδειχθεί. Άλλωστε είμαστε μόνο τέσσερα χρόνια μακριά από την 2.500η επέτειο της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Επίσης, το 2010 είχαμε την 2.500η επέτειο της Μάχης του Μαραθώνα. Στον Νότιο Ευβοϊκό Κόλπο, εκεί απέναντι από τον Μαραθώνα και το λιμάνι των Στύρων στην Εύβοια, υπάρχει ένα νησάκι, η Αιγίλια. Όταν εκδηλώθηκε η δεύτερη εκστρατεία των Περσών κατά της Ελλάδος το 490 π.χ., η Αιγίλια ανήκε στους Στυρείς (Ηροδότου, Ιστορίαι, «Ερατώ»(105-107), μετάφραση Αγγ. Βλάχου). Ο Δαρείος, ο μεγάλος Βασιλιάς, είχε αποφασίσει να υποτάξει την Ελλάδα προφασιζόμενος ότι επιτίθεται εναντίων εκείνων που δεν είχαν δώσει «γην και ύδωρ». Επικεφαλής του πολύχρωμου, πολυφυλετικού και πολύβουου στρατεύματος ήσαν ο Μήκος Δάτις και ο ανιψιός του Δαρείου, Αρταφέρνης. «[…] Τους έδωσε εντολή να εξανδραποδίσουν την Αθήνα και την Ερέτρια και να φέρουν μπροστά του τα ανδράποδα […]» (Ηρόδοτος, 92-95).
Ο Περσικός στόλος αριθμούσε περίπου εξακόσιες (600) τριήρεις και στρατό που ορισμένοι υπολογίζουν ότι αποτελούνταν από 500.000 άντρες. Ο αριθμός αυτός μοιάζει υπερβολικός, αν υπολογίσει κανείς την χωρητικότητα των σκαφών της εποχής εκείνης. Πλέοντας προς την ιερή Δήλο, έκαψαν την Νάξο. Ο Δάτις έβαλε πλώρη για την Ερέτρια. Περιπλέοντας στα νησιά, όπως μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος, οι Πέρσες έφτασαν στην Κάρυστο. Οι Καρυστινοί είχαν αρνηθεί να υποταχθούν και να δώσουν «γην και ύδωρ» και να συμμαχήσουν με τους εισβολείς κατά των γειτόνων του, Ερετριέων. Τελικά οι Πέρσες τους πολιόρκησαν και κατέστρεψαν τις καλλιέργειές τους μέχρις ότου η Κάρυστος αναγκάστηκε να υποκύψει.
Όπως γράφει ο Ηρόδοτος, ο τεράστιος σε όγκο Περσικός στόλος άρχισε να ανεβαίνει στον Νότιο Ευβοϊκό. Στόχος ήταν εξαρχής η καταστροφή της Ερέτριας. Την εποχή εκείνη, η θαλάσσια και χερσαία αυτή περιοχή ονομαζόταν «Ερετρική». Ο Περσικός στόλος άραξε στις περιοχές Ταμύνες (Αλιβέρι), Αιγίλια (απέναντι από τα Στύρα) και Χοιρέα (πιθανώς μεταξύ Ερέτριας και Αλμυροπόταμου). Είναι γνωστό ότι οι ολιγάριθμοι Ερετριείς απέκρουσαν, εντός των ισχυρών τειχών, για έξι μέρες τις επιθέσεις του εχθρού. Την έβδομη μέρα, δύο διακεκριμένοι Ερετριείς, ο Εύφορβος και ο Φίλαργος, πρόδωσαν την πόλη τους. Οι Πέρσες μπήκαν στην πόλη και έκαψαν τους ναούς και τα ιερά. Εκδικήθηκαν έτσι την καταστροφή των Σάρδεων και υποδούλωσαν τον πληθυσμό.
Εδώ αρχίζει μια μοναδική περιπέτεια–ιστορία για τους 1000 Ερετριείς τους οποίους οι Πέρσες πήραν σαν δούλους. Μετά την καταστροφή της Ερέτριας οι Πέρσες έβαλαν πλώρη για τον Μαραθώνα. Ο Ιππίας έπεισε τους Πέρσες να αφήσουν τους Ερετριείς δούλους στο νησάκι Αιγίλια, πριν αγκυροβολήσουν στον Μαραθώνα. Μετά την μάχη του Μαραθώνα, όπως γράφει ο Ηρόδοτος, οι Πέρσες φόρτωσαν στην Αιγίλια τους Ερετριείς δούλους. Έπλευσαν στην συνέχεια στο Σούνιο με κατεύθυνση την Αθήνα. Στόχος τους ήταν να φθάσουν στην Αθήνα, πριν από τους καταπονημένους από την μάχη Αθηναίους. Κι όμως, οι Αθηναίοι τους πρόλαβαν.
Μετά την επιστροφή του Περσικού στόλου στην Ασία, ο Δάτης και ο Αρταφέρνης οδήγησαν τους 1000 υποδουλωμένους Ερετριείς στον βασιλιά Δαρείο στα Σούσα. Όπως μαθαίνουμε από τον Ηρόδοτο και τους μετέπειτα ιστορικούς και μελετητές του, ο Δαρείος, επονομαζόμενος και Μεγάλος Βασιλιάς, παρά το θυμό και την οργή του, τους λυπήθηκε. Τους έστειλε σε περιοχή της Κισσίας (Cissia), στην Αρδέρικκα, όπου ήταν τα κτήματά του.
Μελέτησα τους χάρτες 18ου και της αρχής του 19ου αιώνα, προσπαθώντας να εντοπίσω τη σημερινή τοποθεσία της περιοχής Αρδέρικκα. Κατέληξα στο συμπέρασμα ότι πρέπει να είναι κοντά στην σημερινή πόλη Τικρίτ στο Ιράκ. Ας σημειωθεί ότι η Encyclopedia Iranica (την οποία συμβουλεύτηκα) αναφέρει ότι υπάρχουν δύο αρχαία χωριά με την ονομασία Αρδέρικκα. Μετά βεβαιότητας συμπεραίνουμε ότι η Αρδέρικκα στην οποία αναφερόμαστε βρισκόταν περίπου σε απόσταση 40 χιλιομέτρων, κατ’ άλλους μιλίων, από την Σούσα. Ο Ηρόδοτος κάνει λόγο για απόσταση 210 σταδίων. Στην Ασσυριανή η περιοχή συναντάται ως Urdalika (Assurbanipal, Prisma Rassam, col. V, line 51).
Όπως αναφέρει ο Γάλλος ιστορικός M. Rollin στο κλασικό δωδεκάτομο βιβλίο του «Histoire Ancienne», ο γνωστός μετα-Πυθαγόρειος φιλόσοφος Απολλώνιος Τυανεύς επιβεβαιώνει την ύπαρξη απογόνων των Ερετριέων της Αρδέρικκα 600 χρόνια μετά- περίπου το 100 μ.Χ. – την αναγκαστική εγκατάστασή τους (βλ. Rollin, τρίτος τόμος, σελ. 151, εκδόσεις Estienne, Παρίσι, 1736). Ακριβώς την ίδια περιγραφή δίδει και η ιστορία του John Gillies “Τhe History of Ancient Greece”, Λονδίνο, 1786, ( p.108). Ο Ηρόδοτος στην «Ερατώ» σημείωνε ήδη ότι οι Ερετριείς κατοικούσαν πλέον στη χώρα αυτή, διατηρώντας την ελληνική τους γλώσσα. Να προσθέσω ότι ο John Gillies γράφει ότι διατήρησαν για αιώνες τα ευρωπαϊκά τους χαρακτηριστικά.
Φαντάζομαι την έκπληξη του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των στρατηγών του, όταν προελαύνοντας στην Μεσοποταμία, στην τρυφηλή και πλούσια Βαβυλώνα και στα Σούσα, συναντήθηκε με τους Ερετριείς στην Αρδέρικκα.
Έκπληξη όμως ένιωσα εγώ όταν, διαβάζοντας την «Ερατώ», είδα να γίνεται ήδη σαφής και λεπτομερής αναφορά εξόρυξης πετρελαίου κοντά στην περιοχή εγκατάστασης των Ερετριέων στην Αρδέρικκα! Εκεί υπάρχει ένα πηγάδι που βγάζει τρία διαφορετικά ήδη: άσφαλτο, αλάτι και λάδι που τα παίρνουν με τον εξής τρόπο:
«[…] Για την άντληση μεταχειρίζονταν ένα γεράνι, στου οποίου την άκρη αντί για κουβά δένουν μισό ασκί. Το βουτούν για να γεμίσει και ύστερα το αδειάζουν σε μια δεξαμενή. Από αυτήν χύνεται αλλού, όπου παίρνει τρείς μορφές. Η άσφαλτος και το αλάτι πήζουν αμέσως και το λάδι το βάζουν σε αγγεία. Είναι μαύρο κι έχει βαριά μυρωδιά και οι Πέρσες το ονομάζουν ραδινάκη. […]». (Μετάφραση Αγγ. Βλάχου, εκδόσεις Δ. Παπαδήμα)
Το καλύτερο βιβλίο που έχει γραφεί στην εποχή μας για τον Ηρόδοτο στην αγγλική είναι η έκδοση του Robert Strassler, “The Landmark Herodotus – The Ηistories”, (πρώτη έκδοση 2007, Pantheon Books, New York). Είναι ένα εξαιρετικό και πλήρες έργο. Το διαβάζω πάντοτε παράλληλα και ταυτόχρονα με την μετάφραση του Άγγελου Βλάχου.
Σήμερα, ενώ πλησιάζουμε την ξεχασμένη από μας επέτειο των 2500 χρόνων από τις τρεις μάχες που έσωσαν την Ελλάδα (Μάχη των Θερμοπυλών, Ναυμαχία Σαλαμίνας και Μάχη των Πλαταιών) και βέβαια αυτό που ονομάζουμε Δημοκρατία, ανθρωπιστικές αξίες και δυτικό πολιτισμό αναλογίζομαι: είναι βέβαιο ότι κάποιοι από τους μακρινούς αυτούς απογόνους των Ερετριέων, που έζησαν για 2.500 χρόνια στην Μεσοποταμία και στο σύγχρονο Ιράκ, πήραν και αυτοί τον δρόμο της φυγής, της εξόδου και της προσφυγιάς από την περιοχή της Βαβυλώνας και του Τικρίτ. Ανάμεσα σ’ αυτούς τους πρόσφυγες που προσπαθούν σήμερα να περάσουν στην Ήπειρο, που εξακολουθεί να ονομάζεται Ευρώπη, πρέπει να υπάρχουν κάποιοι, λίγοι μάλλον, που προέρχονται από την Αρδέρικκα του Ηροδότου.
2.500 χρόνια μετά την Μάχη του Μαραθώνα, αναζητούν την δική τους αξιοπρέπεια και σωτηρία όχι σαν δούλοι, αλλά σαν ελεύθεροι. Πρόσφυγες αλλά ελεύθεροι. Ακολουθούν και αυτοί τον δρόμο της προσφυγιάς, της επιστροφής σε μέρη που ποτέ δεν είχαν γνωρίσει. Σήμερα βρίσκονται στις ακτές της Ιωνίας, περιμένοντας να τους ανοίξει τις πόρτες της η Ευρώπη. Ναι, η δική μας Ευρώπη, που ισχυρίζεται και θέλει να πιστεύει ότι ακόμη και σήμερα διατηρεί την προσήλωση της στις ίδιες ανθρωπιστικές αξίες για τις οποίες εξανδραποδίστηκαν οι χίλιοι Ερετριείς.
Δεν είμαι σίγουρος, αν κάποιοι έχουν καταλάβει σήμερα τον ισχυρό συμβολισμό της Αιγίλιας. Αντι αυτοπειραματισμών, απατηλών ονείρων και ανεφάρμοστων υποσχέσεων, θα μπορούσαν κάλλιστα να σκεφθούν-αν θέλουν να σκέπτονται-τον μοναδικό ιστορικό και συμβολικό της ρόλο σαν ένα αναλλοίωτο κρίκο μεταξύ του τότε και του σήμερα.
Τα πάντα έχουν αλλάξει. Όμως, η Αιγίλια, το νησάκι εκεί απέναντι από τα Στύρα και τον Μαραθώνα, με τις σχεδόν δια γυμνού οφθαλμού αρχαιότητες στον βυθό του Ν.Δ φυσικού της όρμου, εξακολουθεί να συνδέει την Ελλάδα με την Μεσοποταμία και την Περσία του Ηροδότου, με τη σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση των εθνικών τειχών. 2.500 χρόνια αργότερα!
