Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό “Άμυνα και Διπλωματία”, τεύχος Σεπτεμβρίου 2016
Το βιβλίο του Χένρυ Κίσσιντζερ «World Order» (Παγκόσμια Τάξη), που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Penguin Books το 2015, αποτελεί ένα πλήρως συγκροτημένο οδηγό, μια πυξίδα για την εμβάθυνση της κατανόησης της εξέλιξης του παγκόσμιου συστήματος ισορροπίας και ανισορροπίας. Επίσης, για την κατανόηση των λόγων για τους οποίους επιβάλλεται μια συνολική αναθεώρηση των οικουμενικών και περιφερειακών θεσμών συλλογικής και περιφερειακής ασφάλειας που δείχνουν πλέον αδύναμοι να αντιληφθούν, να κατανοήσουν, να δράσουν και να αντιδράσουν στις προκλήσεις του σήμερα και του αύριο.
Δεν θα μπορούσε να είναι απορίας άξιον που οι επισημάνσεις του Χένρυ Κίσσιντζερ στηρίζονται όχι μόνο στη λεγόμενη κοινή λογική, αλλά και στη βαθιά, εκ των ένδον, γνώση και θεώρηση των πραγμάτων.
Διάβασα δυο φορές το βιβλίο, από το Μάιο, που το αγόρασα σε βιβλιοπωλείο στο αεροδρόμιο της Ζυρίχης. Πολλές, μα πολλές φορές το κεφάλαιο που αφορά στην παγκόσμια απειλή ή, ορθότερα, στη νέα απειλή για την παγκόσμιο τάξη (θα μπορούσα να αποδώσω καλύτερα το νόημα, εάν χρησιμοποιούσα τον όρο παγκόσμια ειρήνη και ασφάλεια) που λέγεται κυβερνοτεχνολογία.
Δεν ανήκω στην κατηγορία των μυστών των κυβερνοχώρου και του διαδικτύου. Πέραν, δηλαδή, των λειτουργιών εκείνων που μου επιτρέπουν να επικοινωνώ, να γράφω και να αναζητώ.
Πρότεινα, λοιπόν, να συνδυάσω την γραφή αυτού του κειμένου με την αναγκαία συμπλήρωσή του και με τη γνώση και τη γραφίδα ενός ειδικού: ο κ. Αντώνης Κωνσταντίνου, Συντονιστής Πληροφορικής και Διαχειριστής Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, γράφει (στις επόμενες σελίδες) ειδικότερα για τον «Πόλεμο του Διαδικτύου» και επεξηγεί τους γνωστούς, στους πιο μυημένους, όρους που χαρακτηριστικά μνημονεύει και ο Χένρι Κίσσιντζερ, όπως “Internet of Things’’, ‘’Internet of Everything’’, ‘’datafication’’, ‘’stuxnet’’ (πρόκειται για την επίθεση που δυσχέρανε και καθυστέρησε το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν), ’’botnet’’ (ρωσική κυβερνοεπίθεση κατά της Εσθονίας, το 2007 , με συνέπεια την παράλυση του συστήματος επικοινωνιών της).
Αρχίζω όμως με μια παρένθεση.
Κυβερνοχώρος και υποκλοπές
Ως διπλωμάτης και ως κρατικός λειτουργός είχα την ευκαιρία να διαπιστώσω άλλοτε εγκαίρως και άλλοτε ετεροχρονισμένα (κυρίως χάρις στις αποκαλύψεις των Wikileaks και, λίγο αργότερα, του κ. Snowden) ότι η ασφάλεια των κρυπτοεπικοινωνιών, ακόμη και με άριστο σύστημα αυτόματης κωδικοποίησης των μηνυμάτων, αποτελεί στην εποχή μας ουτοπία.
Στην περίπτωση αυτή, δεν υπολογίζονται και δεν υπάρχουν φιλίες και συμμαχίες. Υπάρχει η απόλυτη ανάγκη, o εθισμός, η εξάρτηση από την «δίψα» για την κατανάλωση της λεγόμενης «intelligence».
Οι υποκλοπές, για να το πούμε κοσμιότερα, η ανάγκη της με κάθε μέσο γνώσης των προθέσεων, των σκέψεων, των προτάσεων, των δυνατοτήτων, των σχεδίων, της ψυχολογικής κατάστασης του άλλου (αδιάφορα, αν είναι φίλος, σύμμαχος, αντίπαλος ή εχθρός), είναι, αναμφίβολα, μια βασική σύγχρονη εφαρμογή των μέσων που παρέχει η κυβερνοτεχνολογία. Δεν είναι όμως η μόνη.
Μπορεί να θεωρηθεί ως ασύμβατη και έκνομη ενέργεια που κλονίζει την εμπιστοσύνη στις διακρατικές σχέσεις –τουλάχιστον εκεί όπου ρεαλιστικά εκτιμούμε ότι πρέπει να υπάρχει. Μεταξύ συμμάχων, εταίρων και φίλων.
Η πραγματικότητα, η παγκόσμια πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική. Ενοχλεί και εξοργίζει το γεγονός ότι η συμμαχική και φιλική χώρα, που σε φιλοξενεί ως πρέσβη, συστηματικά υποκλέπτει, εν καιρώ ειρήνης, το σύνολο σχεδόν της κρυπτο-αλληλογραφίας.
Από την άλλη μεριά, ας παραδεχθούμε κάτι που αποτελεί κοινό μυστικό. Δεν υπάρχουν κράτη που να μην προσπαθούν να αντλήσουν πληροφορίες, για να ικανοποιήσουν τη «δίψα για κατανάλωση» που υποθέτω ότι υπάρχει για πληροφόρηση και εκτιμήσεις προερχόμενες από «απόλυτα ασφαλείς πληροφορίες».
Στις περιπτώσεις των σχέσεων χωρών που έχουν απόκλιση ή σύγκρουση συμφερόντων, η μέσω ειδικών μέσων κτήση και κατοχή της «πληροφορίας» ή της εκτίμησης (intelligence estimate) είναι ο κανόνας. Κανόνας και μάλιστα χρυσούς είναι και στις χώρες, όπου η δομή και η αποστολή των υπηρεσιών εκτιμάται περισσότερο από τη συμβολή των λοιπών κρατικών λειτουργιών.
Έχουμε συγκεκριμένες τέτοιες περιπτώσεις στο βαλκανικό μας περίγυρο. Είναι αρκούντως γνωστές. Η έκθεση μιας μυστικής υπηρεσίας, που βασίζεται στην υπόγεια συλλογή πληροφοριών, αποκτά μεγαλύτερη βαρύτητα σε σύγκριση, για παράδειγμα, των προτάσεων και επισημάνσεων διπλωματών και υπουργείων Εξωτερικών.
Ουδέν κακόν αμιγές καλού. Διότι, αν το γνωρίζεις, μπορείς να «χρησιμοποιήσεις» αυτούς που σε διαβάζουν, δίδοντάς τους την επιθυμητή από σένα κατεύθυνση. Πολλές φορές, χρησιμοποιώντας για την παραπλάνησή τους και την «ανοικτή» τηλεφωνική επικοινωνία.
Η μέθοδος αυτή, τα αποτελέσματα της οποίας δεν είναι ευχερώς μετρήσιμα, θα μπορούσε να είναι χρήσιμη ιδίως σε περιόδους που προηγούνται της εκατέρωθεν λήψης κρίσιμων αποφάσεων. Συμβάλλει, σε κάποιο μέτρο, στη σύγχυση και στον κλονισμό της εμπιστοσύνης της άλλης πλευράς. Αυτό όμως προϋποθέτει άσκηση, πείρα και γνώση. Κυρίως, όμως, αυτοπεποίθηση και βούληση ανάληψης προσωπικού ρίσκου.
Να σημειώσω, επίσης, ότι η πρακτική της προσπάθειας διάγνωσης και γνώσης των διαθέσεων της άλλης πλευράς και της εσκεμμένης πρόκλησης σύγχυσης με διοχέτευση προκατασκευασμένων πληροφοριών, με άλλες μορφές όμως, είναι τόσο παλιά όσο και οι καταγραφές της παγκοσμίου ιστορίας (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης). Έχει όμως γνωρίσει μια άνευ προηγουμένου επέκταση, εμβάθυνση και πολλαπλασιαστικές δράσεις, χωρίς δυνατότητα αντίδοτου και φραγμού, χάρις στις εφαρμογές της τεχνολογίας.
Αν υποθέσουμε ότι υπάρχει κάποιος σήμερα που δίνει τη σημασία που θα έπρεπε στην προστασία της ασφαλούς επικοινωνίας των Αθηνών με όχι πάνω από δέκα Αρχές στο εξωτερικό, θα μπορούσε να σκεφθεί ότι το μόνο σχεδόν ασφαλές αντίδοτο είναι η επιστροφή στις κλασικές χειροκίνητες γραφομηχανές τύπου Olympia κ.λπ.
Κλείνω αυτήν την μεγάλη, αλλά αναγκαία όμως παρένθεση.
Η κυβερνοτεχνολογία ως παγκόσμια απειλή
Θεωρώ δόκιμο και χρήσιμο να καταγράψω καταρχήν, επιγραμματικά, τις τρεις βασικές διαπιστώσεις του Χένρι Κίσσιντζερ:
- Πρώτον, η απειλή στο παγκόσμιο σύστημα είναι μεγαλύτερη σήμερα λόγω της ασυδοσίας και της ανεξέλεγκτης φύσης του κυβερνοχώρου. Η απειλή αυτή είναι μεγαλύτερη συγκρινόμενη ακόμη και με την πυρηνική απειλή. Ο κυβερνοχώρος συνιστά πρόκληση για την ιστορική παρακαταθήκη. Η απειλή εξαρτάται από την χρήση του.
- Δεύτερον, η διαδικτυακή τεχνολογία έχει, προς το παρόν, εξοβελίσει τη στρατηγική ή το στρατηγικό δόγμα. Μεμονωμένα άτομα, με αμφίβολα κίνητρα, έχουν τη δυνατότητα να προκαλέσουν μείζονα διεθνή προβλήματα.
- Τρίτον, δεν υφίστανται διεθνείς συμφωνίες για την αντιμετώπιση των κυβερνοαπειλών. Επίσης, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι υπάρχουν, δεν υπάρχει «σύστημα επιβολής» τους. Ένας χειριστής φορητού υπολογιστή μπορεί να προκαλέσει μείζονα κρίση παγκοσμίων διαστάσεων.
Και, τώρα, έρχομαι στις κύριες επισημάνσεις του βιβλίου. Θα μπορούσα να ονομάσω το κεφάλαιο αυτό ως οι «Δώδεκα Προειδοποιήσεις του Χένρυ Κίσσιντζερ». Τις καταγράφω, διευκρινίζοντας συνάμα ότι έχω, αυθαίρετα, προσπαθήσει να τις ομαδοποιήσω:
- Ως κορυφαία αδυναμία του σημερινού παγκόσμιου συστήματος ασφαλείας θεωρεί την παντελή απουσία κανόνων αμοιβαίας συμπεριφοράς και αυτοσυγκράτησης (restraint) στον κυβερνοχώρο. Ακόμη και στην περίπτωση που έχουμε κλιμάκωση μιας κρίσης, που προήλθε από/στον κυβερνοχώρο, έστω και χωρίς πρόθεση. Υπογραμμίζει ότι ακόμη και η ίδια η έννοια της παγκόσμιας τάξης μπορεί να αμφισβητηθεί.
- Για το λόγο αυτό, προτείνει, συγκεκριμένα, την υιοθέτηση ακόμη και μεταξύ των εν δυνάμει αντιπάλων στον κυβερνοχώρο (εκτιμώ κυρίως μεταξύ ΗΠΑ-Ρωσίας και ΗΠΑ-Λ.Δ. Κίνας) ένα μείγμα πολιτικής αποτροπής (deterrence) και αμοιβαίας αυτοσυγκράτησης, ενισχυμένο παράλληλα με μια δέσμη μέτρων έγκαιρης προειδοποίησης και πρόληψης κρίσεων, που θα μπορούσαν να οφείλονται σε παρανόηση, σε εσφαλμένη ερμηνεία και παρεξήγηση ή σε κακή επικοινωνία.
- Ο κυβερνοχώρος είναι στρατηγικά απαραίτητος. Σήμερα, άτομα, κράτη και επιχειρήσεις, βασίζονται, κυρίως, στη δική τους κρίση (γνώμη), προωθώντας τις δράσεις τους. Είναι αδύνατον να σκεφθούμε τη διατήρηση της παγκόσμιας τάξης (επιτρέψτε μου να επαναλάβω ότι, προσωπικά, θα προτιμούσα τους όρους παγκόσμιο ειρήνη και ασφάλεια) ενόσω ο κυβερνοχώρος -ο χώρος, δηλαδή, από τον οποίο εξαρτάται η πρόοδος και η επιβίωση κρατών) έχει αφεθεί στην τύχη και στα χέρια μονομερών αποφάσεων.
- Η -βασισμένη στην αποτροπή- πολιτική ισορροπίας του τρόμου και των καταστρεπτικών δυνατοτήτων των πυρηνικών όπλων δεν είναι δυνατόν, κατ’ αναλογίαν, να εφαρμοσθεί στην προερχόμενη από τον κυβερνοχώρο απειλή. Τούτο, διότι ο μεγαλύτερος κίνδυνος στον κυβερνοχώρο συνίσταται, ακριβώς, σε μια, άνευ προειδοποίησης, επίθεση, η οποία δεν θα γίνει αντιληπτή παρά μόνο, αφού η απειλή υλοποιηθεί. Άρα, έχει μηδενισθεί ο κρίσιμος και χρήσιμος χρόνος μεταξύ εκδήλωσης της επίθεσης και επίτευξης/υλοποιησης του στόχου. Επιπλέον, στην περίπτωση του κυβερνοχώρου και των κυβερνοεπιθέσεων, δεν είναι δυνατή η εφαρμογή της αρχής της συμμετρικής ανταπόδοσης (symmetrical retaliation) όπως συνέβαινε -προφανώς ισχύει ως δόγμα ακόμη και σήμερα- στην περίπτωση χρήσης πυρηνικών όπλων.
- Όπως υπογραμμίζει ο κορυφαίος Αμερικανός στρατηγιστής, απαιτείται η επεξεργασία ενός νέου δόγματος αποτροπής και στρατηγικής. Απαιτείται, ειδικότερα, η επείγουσα επεξεργασία ενός παγκόσμιου πλαισίου για τον κυβερνοχώρο και τον περιβάλλοντα αυτόν χώρο. Αν και προεξοφλείται ότι η τεχνολογία θα εξελίσσεται ταχύτατα, εν τούτοις, η διαδικασία ορισμού, προσδιορισμού και επεξεργασίας ενός κοινού παγκόσμιου πλαισίου θα βοηθήσει τους ηγέτες να αντιληφθούν το κίνδυνο και τις συνέπειες των κυβερνοαπειλών.
- Θα μπορούσαμε, επίσης, να δεχθούμε ότι η σύναψη κάποιων συμφωνιών στον κυβερνοχώρο λίγο ειδικό βάρος θα είχε στην περίπτωση εκδήλωσης μιας αντιπαράθεσης. Έστω και αυτή, είναι μια πραγματικότητα, η χρησιμότητά της παρά ταύτα είναι ότι θα μπορούσαν να προλάβουν την κλιμάκωσή της σε μια ανεπανόρθωτη και ανεξέλεγκτη σύγκρουση που οφείλεται σε παρανόηση, σε παρεξήγηση. Ή, απλά, θα προσέθετα σε λάθος χειρισμό.
- Το πρόβλημα με τις νέες τεχνολογίες είναι, ακριβώς, ότι είναι αδύνατον να καθιερωθούν κοινοί κανόνες συμπεριφοράς. Εκτός αν οδηγηθούμε, όπως αναμφίβολα θα έπρεπε, σε μια συναντίληψη, σε μια κοινή προσπάθεια προσδιορισμού των βασικών τους λειτουργιών και δυνατοτήτων. Ο Κίσσιντζερ υπογραμμίζει, στο σημείο αυτό, ότι η αποκάλυψη των δυνατοτήτων (capabilities) των βασικών παγκόσμιων παικτών/δυνάμεων στον κυβερνοχώρο και στη κυβερνοτεχνολογία αποτελεί το κεντρικό πρόβλημα. Δεν είναι διατεθειμένες να αποκαλύψουν τις δυνατότητές τους. Αναφέρει, για παράδειγμα, ότι οι ΗΠΑ κάλεσαν επίμονα την Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας να σταματήσει να υποκλέπτει απόρρητα εμπορικά στοιχεία μέσω των, άνευ προηγουμένου, διαστάσεων κυβερνοεπιδρομών. Ταυτόχρονα όμως διερωτάται- προφανώς πρόκειται για ρητορική ερώτηση- κατά πόσον η ίδια η Ουάσινγκτον είναι έτοιμη από τη πλευρά της να αποκαλύψει τις δικές της επιχειρήσεις κυβερνο-υποκλοπών.
- Σήμερα η ασυμμετρία και μια μορφή εγγενούς παγκόσμιας ανισορροπίας και έλλειψης τάξης οικοδομούν τις σχέσεις μεταξύ των κυβερνο-δυνάμεων τόσο σε διπλωματικό όσο και σε στρατηγικό επίπεδο. Η σημασία και το εύρος της έντασης πολλών στρατηγικών ανταγωνισμών έχει κυριαρχήσει στο πεδίο της πληροφορίας, στη συλλογή και στο διεμβολισμό του διαδικτύου και των δικτύων επικοινωνίας και, βέβαια, στη χειραγώγηση της ψυχολογίας των παικτών. Το βασικό και συνάμα ανησυχητικό συμπέρασμα είναι, κατά τον Κίσσιντζερ, η πεποίθηση ότι, ακριβώς αυτή η απουσία ορισμένων -στοιχειωδών έστω- κανόνων διεθνούς συμπεριφοράς στον κυβερνοχώρο, θα προκαλέσει την εκδήλωση κρίσης που θα οφείλεται στην αυτονομία της δυναμικής που έχει ήδη αποκτήσει το σύστημα.
- Στο επίπεδο της στρατηγικής ανάλυσης και εκτίμησης, αφού αναλύεται η κλασική δόκιμη διάκριση μεταξύ πληροφορίας (information), γνώσης (knowledge) και σοφίας (wisdom), υπογραμμίζει τους κινδύνους από την «έτοιμη» και «μασημένη» πληροφορία του διαδικτύου. Χωρίς, βέβαια, να έχει κατά νου τη, δυστυχώς δεσπόζουσα, σημερινή ελληνική πρακτική σκέψης και ανάλυσης, που χαρακτηρίζεται από την έλλειψη θεσμικής συνέχειας και σχεδιασμού, δεν διστάζει να επισημάνει τον κίνδυνο που περιέχει η προσπάθεια ανάλυσης των πληροφοριών και των τρεχουσών εξελίξεων, χωρίς την αναδρομή στην ιστορία. «Το διαδίκτυο χαρακτηρίζεται από την τάση υποβάθμισης της ιστορικής μνήμης» αναφέρει χαρακτηριστικά.
- Στο επίπεδο του προσωπικού χρήστη, ας μου επιτραπεί η προσθήκη και της προσωπικότητας του χρήστη, όχι άδικα σημειώνεται ότι παρέχοντας τόσο μεγάλη ποσότητα πληροφοριών, η τεχνολογία της επικοινωνίας απειλεί να εξασθενίσει την ατομική ικανότητα και δυνατότητα. Την ικανότητα να κρίνει, να διακρίνει και, κυρίως, να σκεφθεί και να αποφασίζει ορθολογικά.
- Ολοένα και περισσότερο εξαρτώνται από την τεχνολογία σαν «μεσάζοντα, διεκπεραιωτή και μεσολαβητή» της σκέψης. Ειδικά δε, της σκέψης των ηγετών. Στη σημερινή εποχή, η πληροφορία και η ανάλυσή της είναι προετοιμασμένες, ώστε να προσαρμόζονται και να ταιριάζουν με την προσωπικότητα και το πορτραίτο του χρήστη, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί μέσα και από το διαδίκτυο. Έχουμε ήδη προεπιλογές που βασίζονται «σε αυτά που μας αρέσουν» και στα «νέα που μας ταιριάζουν».
Ένα μήνυμα και για την σημερινή Ελλάδα
Επέλεξα σαν τελικό απάνθισμα από τις καίριες επισημάνσεις του Χένρι Κίσσιντζερ μια αναφορά που, καίτοι έχει γραφεί για τις ΗΠΑ και τους πολιτικούς ταγούς της, εκτιμώ ότι έχει ειδική σημασία, κυρίως, για την Ελλάδα. Συνδέει την ικανότητα αντίληψης των εξελίξεων και των πραγμάτων με την παιδεία. «Η σοφία και η διορατικότητα», γράφει, «απαιτούνται, για ν’ αποφύγουμε ατυχήματα στα οποία θα μπορούσε να μας οδηγήσει η σημερινή τεχνολογική εποχή. Επίσης, για την καλύτερη αντίληψη της αμεσότητας του σήμερα με την καλύτερη κατανόηση της ιστορίας και της γεωγραφίας. Η κοινωνία πρέπει να προσαρμόσει την εκπαιδευτική της πολιτική για την εξυπηρέτηση των μακροπρόθεσμων συμφερόντων της χώρας και για την ανάπτυξη των δικών της αξιών».
Αυτό το μήνυμα είναι ιδιαίτερα επίκαιρο με αποδέκτες εκείνους που σήμερα, στην Ελλάδα, πειραματίζονται με αφροσύνη που οφείλεται στην άγνοια και στην ημιμάθεια. Κυρίως όμως στην αδυναμία τους να συμβιβαστούν με ο,τιδήποτε έχει σχέση με την αριστεία και την άμιλλα για διάκριση.
Η πολιτική αυτή όχι μόνο δυσχεραίνει την αντίληψη και ορθή κατανόηση των όσων σήμερα συμβαίνουν, αλλά στερεί την επόμενη γενιά από το σημαντικότερο εφόδιο της ζωής: την παιδεία.
Υ.Γ. Κατά την θητεία μου ως πρέσβης της Ελλάδος στην Ουάσιγκτον, είχα την ευκαιρία να συναντήσω, στα Γραφεία του στη Νέα Υόρκη, τρεις φορές τον Χένρι Κίσσιντζερ.
