Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Άμυνα και Διπλωματία, τεύχος Ιανουαρίου 2015

Τούτη είναι η εποχή μας, καλή ή κακή, ωραία ή άσκημη, πλούσια ή φτωχή, δεν τη διαλέξαμε. Τούτη είναι η εποχή μας, ο αγέρας που αναπνέμε, η λάσπη που μας δόθηκε, το ψωμί, η φωτιά, το πνέμα.”

Τα λόγια αυτά του Νίκου Καζαντζάκη, αποτυπωμένα στο κορυφαίο για την ταπεινότητά μου κείμενό του, την ΑΣΚΗΤΙΚΗ, θυμήθηκα, όταν βρισκόμουν, πριν από μερικές μέρες, στην Τουρκία. Τελικά, μόνο όταν γνωρίζεις όσο πιο καλά γίνεται το γείτονά σου, μπορείς να καταλάβεις πώς σκέπτεται, τι σκέπτεται και πώς θα τον αντιμετωπίσεις. Μόνο πώς θα τον αντιμετωπίσεις; Όχι, το σωστότερο είναι πώς θα συνεργαστείς μαζί του.

Τον περασμένο Μάρτιο, προσκεκλημένος από το ιδιωτικό πανεπιστήμιο Yasar της Σμύρνης, επισκέφτηκα για πρώτη φορά την αιολική γη. Τώρα, οι οικοδεσπότες ήταν πάλι το πανεπιστήμιο Yasar και η Μεσογειακή Ακαδημία της Σμύρνης που λειτουργεί με την εποπτεία και υπό την αιγίδα του Δήμου Σμύρνης. Τον περασμένο Μάρτιο, η επίσκεψή μου στην Σμύρνη συνέπεσε με την εκεί παρουσία του Reccep Tayyip Erdogan και τη μεγάλη προεκλογική συγκέντρωση στη γνωστή προκυμαία του «συνωστισμού» με την συμμετοχή ενός πλήθους που δεν θύμιζε ως προς την αμφίεση και την εμφάνιση τους Τούρκους της Ιωνίας.

Αυτή τη φορά, έφτασα στη Σμύρνη μερικά εικοσιτετράωρα μετά την αναχώρηση, από την Άγκυρα, του Αμερικανού αντιπροέδρου Joe Biden. Ήμουν εκεί, όταν, κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του και του Πάπα Φραγκίσκου, του υπουργού Εξωτερικών Ευάγγελου Βενιζέλου και της (πολύ σημαντικής επίσκεψης) του προέδρου της Ρωσίας Vladimir Putin.

Μάζεψα πολύ υλικό για γράψιμο. Σκέφτομαι πόση δουλειά θα πρέπει να έχουν οι ξένοι Πρέσβεις που βρίσκονται στην Άγκυρα. Αν υπηρετούσα, αυτή την στιγμή, στην τουρκική πρωτεύουσα, θα έστελνα μια έκθεση στην Αθήνα που θα είχε τον τίτλο «Οι 10 μέρες που αλλάζουν την εικόνα της Τουρκίας»; Ο τίτλος είναι τολμηρός. Σκέφτομαι ότι μπορεί να μην ανταποκρίνεται καν στο περιεχόμενο της έκθεσης, αν κρίνω από τις αιρετικές, χρησιμοποιώ διπλωματική διατύπωση, δηλώσεις του πανίσχυρου Προέδρου της Τουρκίας κ. Erdogan τις μέρες εκείνες. Να θυμίσω μερικές; «Οι άνδρες και οι γυναίκες δεν είναι ίσοι», «αυτό που ισχύει είναι η ισότητα μεταξύ των γυναικών και η ισότητα μεταξύ των ανδρών». Προχώρησε ένα βήμα περισσότερο, λέγοντας ότι η «λεγόμενη ισότητα των δύο φύλων είναι αντίθετη στη φύση». Χρησιμοποίησε, στην τουρκική γλώσσα, τη λέξη “fitrat” που σημαίνει φύση ή δημιουργία. Η αποστροφή αυτή προκάλεσε πολλές συζητήσεις εντός, κυρίως, των τουρκικών συνόρων.

Στη Σμύρνη, διάβασα και άλλη μια δήλωση του Προέδρου Erdogan που συζητήθηκε, κυρίως, εκτός συνόρων. Δήλωσε, επιχειρώντας να τεκμηριώσει τη θέση του σε αρχέτυπα κείμενα, ότι την Αμερική είχαν ανακαλύψει οι μουσουλμάνοι πολύ πριν από τον Χριστόφορο Κολόμβο! Αυτός είναι ο τύπος των κλασσικών πια δηλώσεων του απόλυτου ηγεμόνα της γειτονικής Τουρκίας, οι οποίες λέγονται και θα λέγονται, συζητούνται και σχολιάζονται, αλλά δεν θα αποτελέσουν πλέον ανάχωμα στις σχέσεις της Τουρκίας με τους σημαντικούς παίκτες της παγκόσμιας σκακιέρας.

Συγκράτησα, επίσης, την πλέον χαρακτηριστική, για μένα τουλάχιστον, δήλωση του Τούρκου Προέδρου που θα μπορούσε να αποδοθεί ως εξής: «δεν πειράζει, αν υπάρχουν κακοί νόμοι εάν τους εφαρμόζει ένας δίκαιος σουλτάνος. Δεν έχει καμία σημασία, αν οι νόμοι είναι καλοί αν εφαρμόζονται από ένα σκληρό σουλτάνο». Χρειάζεται να ερμηνεύσω; Αυτό που θέλει να πει ο κύριος Ερντογάν είναι, απλά, ότι δεν πειράζει, αν οι νόμοι είναι κακοί, αφού ο σημερινός σουλτάνος τους εφαρμόζει σωστά.

Μια μέρα πριν φτάσει ο Πρόεδρος Putin στην Άγκυρα στέκομαι σε ορισμένους αριθμούς που αφορούν το διμερές εμπόριο Τουρκίας-Ρωσίας. Αποτέλεσμα ασφαλώς, μεταξύ άλλων, των ευρωπαϊκών κυρώσεων κατά της Μόσχας. Λοιπόν, οι εξαγωγές τροφίμων της Τουρκίας προς τη Ρωσία στο πρώτο 9μηνο του 2014 αυξήθηκαν κατά 447%. Η Τουρκία είναι ήδη ένας από τους μεγαλύτερους προμηθευτές τροφίμων και αγροτικών προϊόντων της Ρωσίας. Η αξία των συγκεκριμένων εξαγωγών ανήλθε σε 1,68 δισεκατομμύρια δολάρια το 2013, ενώ η αξία του συνόλου των τουρκικών εξαγωγών για το διάστημα Ιανουαρίου-Σεπτεμβρίου 2014 ανέρχεται ήδη σε 4,5 δισεκατομμύρια δολάρια.

Κάνω τον εξής συλλογισμό. Οι κυρώσεις της Ε.Ε. και των ΗΠΑ δεν θα έπρεπε να συμπαρασύρουν και τους, κατά τα άλλα, συμμάχους μας στο ΝΑΤΟ; Επιπλέον, στο πλαίσιο της πολιτικής συνεργασίας, θα πρέπει η Ε.Ε. να διασφαλίσει ότι οι χώρες τουλάχιστον με τις οποίες έχουμε αρχίσει ενταξιακές διαπραγματεύσεις θα συμμορφώνονται προς τις πολιτικές αποφάσεις της Ε.Ε. Τώρα, βέβαια, η υποχρέωση συμμόρφωσης, ειδικότερα σε ότι αφορά την Τουρκία, είναι μάλλον ουτοπία. Από την άλλη μεριά, σκέφτομαι, τι είδους είναι αυτή η αλληλεγγύη των μελών του ΝΑΤΟ, όταν ένας ή δύο σύμμαχοι επωφελούνται στις σχέσεις τους με τη Ρωσία την στιγμή που οι άλλοι αυτοπεριορίζονται;

Γυρίζω στην Σμύρνη. Στις 27 Νοεμβρίου μετείχα σε μια συζήτηση στο πανεπιστήμιο Yasar. Συντόνιζε ο νυν επικεφαλής της αποστολής του ΟΑΣΕ στην Ουκρανία, πρώην υφυπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας, πρέσβης Ertugrul Apakan που εξακολουθεί να θεωρείται ο κατεξοχήν ειδήμων για το Κυπριακό στην Άγκυρα. Μαζί, επίσης, ένας από τους άγνωστους, στο ευρύ κοινό, πραγματικούς ήρωες της αποστολής του ΟΗΕ στο Σεράγεβο κατά τη διάρκεια του πρόσφατου πολέμου, ο Ιρλανδός Callum Murphy.

Συζητήσαμε για την έλλειψη ισορροπίας που υπάρχει στο διεθνές συλλογικό σύστημα ασφάλειας λόγω της δυσλειτουργίας των Ηνωμένων Εθνών. Η δυσλειτουργία αυτή -εξήγησα- οφείλεται στην αδυναμία του Συμβουλίου Ασφαλείας να επιτελέσει το ρόλο που του έχει εμπιστευτεί ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών ως θεματοφύλακα της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας λόγω της σύγκρουσης συμφερόντων των πέντε μονίμων μελών. Ας μην χαίρονται για αυτό ορισμένοι ιδεολόγοι και ιδεολήπτες των Αθηνών. Η σύγκρουση συμφερόντων δεν οφείλεται σε ιδεολογίες, αλλά στην λογική της οικονομίας και των αγορών. Η αντιπαράθεση και η σύγκρουση γίνεται για τον έλεγχο των πρώτων υλών και των πηγών και οδών μεταφοράς της ενέργειας.

Μιλήσαμε, επίσης, για τα σφάλματα της Ε.Ε., καθώς και την αδυναμία Ευρώπης και ΗΠΑ να προβλέψουν, να εκτιμήσουν σωστά και να «ελέγξουν» τις κρίσεις, τις εξεγέρσεις και τις ανατροπές στη Βόρειο Αφρική και στη Μέση Ανατολή. Ο Murphy είναι ο ιδρυτής και πρόεδρος της πανεπιστημιακής Σχολής Διπλωματίας της Γενεύης και ανήκει στην τάξη των αυτοπτών μαρτύρων της γενοκτονίας στην Σρεμπρένιτσα και των ανθρωποθυσιών στο Σεράγεβο. Τηρουμένων των αναλογιών, πολλά μας συνδέουν.

Στις 28 Νοεμβρίου, πήρα μέρος σε συζήτηση στρογγυλής τραπέζης στο πλαίσιο διήμερου συνεδρίου που οργάνωσε η Μεσογειακή Ακαδημία της Σμύρνης. Η δική μας θεματική ήταν οι πρόσφατες πολιτικές εξελίξεις στη Μεσόγειο. Στο ίδιο τραπέζι ήμουν, πάλι, μαζί με τον πρέσβη Apakan και δύο έγκριτους Τούρκους δημοσιογράφους. Ήμουν προετοιμασμένος να πω αυτά που έπρεπε και ήθελα να πω κατά τρόπο που να γίνω απόλυτα αντιληπτός, χωρίς όμως να προκαλέσω αντιδράσεις.

Γνωρίζω αρκετούς από εκείνους που μετέχουν, εκ του ασφαλούς, σε τηλεοπτικές συζητήσεις στην Αθήνα, οι οποίοι θα προτιμούσαν να ξιφουλκήσω. Μεταξύ αυτών δε ορισμένοι που ουδέποτε έχουν προσκληθεί να λάβουν μέρος εκτός Ελλάδος σε συνέδριο διεθνών σχέσεων. Ας διατηρήσουν, λοιπόν, το προνόμιο της, εντός των συνόρων, άσκησης κριτικής σε όσους προτιμούν να εκθέτουν με νηφαλιότητα τις απόψεις τους εκτός συνόρων και μάλιστα μπροστά σε ένα τουρκικό ακροατήριο.

Το κείμενο της ομιλίας μου το διαμόρφωσα σε άρθρο το οποίο δημοσιεύτηκε την Κυριακή 30 Νοεμβρίου στο Huffington Post με τίτλο “Our Common World: Some Reflexions on Greece and Turkey”. Προσέφυγα στον Εφέσιο φιλόσοφο Ηράκλειτο και βέβαια στον σοφό Θουκυδίδη. Περιέγραψα ότι ορισμένες εκδηλώσεις της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας προκαλούν αμηχανία, ανησυχία και περίσκεψη στους γείτονές της και τα κίνητρά τους δεν είναι κατανοητά σε πολλές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες μεταξύ των οποίων και η Αθήνα. Σημείωσα τους κίνδυνους που απορρέουν από την παρουσία τουρκικών ναυτικών μονάδων στις θαλάσσιες ζώνες της Κύπρου και στο Αιγαίο.

Στο επόμενο τραπέζι, κύριος ομιλητής ήταν ο κ. Yigit Alpogan, πρώην πρέσβης της Τουρκίας στην Αθήνα και ο πρώτος μη στρατιωτικός Γραμματέας του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας της χώρας του. Με την ιδιότητα του αναπληρωτή γ.γ. της (εδρεύουσας στην Βαρκελώνη) «Ένωσης για τη Μεσόγειο» εξήγησε τη σημασία του Ευρω-Μεσογειακού αυτού σχήματος οικονομικής και αναπτυξιακής συνεργασίας. Δυστυχώς, και στην περίπτωση αυτή, διαπιστώνουμε παντελή απουσία της Ελλάδας από τη Μόνιμη Γραμματεία. Η οικονομική κρίση αποτελεί το καλύτερο άλλοθι για την αδράνεια και την απουσία μας σε ένα χώρο, όπου θα έπρεπε να διεκδικούμε κάποιο ρόλο.

Από τις συζητήσεις με αρκετούς Τούρκους της Σμύρνης, οι οποίοι δεν διάκεινται ευνοϊκά στο AKP και στο σύστημα του Προέδρου Erdogan, συγκράτησα, κυρίως, τρία στοιχεία:

Πρώτον, οι πλέον εύποροι θα ήθελαν να επωφεληθούν από την πρόσφατη ελληνική νομοθεσία και να αγοράσουν ακίνητη περιουσία στην Ελλάδα προκειμένου να αποκτήσουν την άδεια παραμονής. Ο λόγος; Ένας φόβος για την προσωπική τους τύχη στο ορατό μέλλον.

Δεύτερον, τη συστηματική προσπάθεια που, κατά τα λεγόμενά τους, καταβάλλει, με διοικητικά μέτρα, η κυβέρνηση της Άγκυρας προκειμένου ν’ «αλλοιώσει» τη σύνθεση του τουρκικού πληθυσμού στην ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης. Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι έχουν μεταφερθεί πάνω από 200.000 πρόσφυγες από τη Συρία!

Τρίτον, το βασικό ερώτημα είναι, αν πλέον είναι εφικτή η δημοκρατική εναλλαγή εξουσίας στην Τουρκία. Αν, δηλαδή, είναι δυνατόν να κυβερνήσει -αν και εφόσον δημοκρατικά εκλεγεί- μια κυβέρνηση που δεν θα προέρχεται από το AKP.

Αμέσως μετά την επιστροφή μου από τη Σμύρνη, είδα στο διαδίκτυο την είδηση για την επέμβαση των εντεταλμένων οργάνων του καθεστώτος του (δημοκρατικά εκλεγμένου, αλλά αυταρχικά συμπεριφερόμενου) Προέδρου Εrdogan στα γραφεία της εφημερίδας ΖΑΜΑΝ. Η εφημερίδα πρόσκειται στον Fetullah Gulen που ζει, μόνιμα, στην Πενσυλβάνια.

Είναι και αυτό ένα δείγμα των αντιφάσεων που έχει η σημερινή Τουρκία: συνδυάζει ισχύ, αυτοπεποίθηση, αλαζονεία του ηγεμόνα και βρίσκεται στην πιο εύφλεκτη -διορθώνω φλεγόμενη- περιοχή της Μέσης Ανατολής.